Katalog

Gürsel Aytaç’ın ‘Felsefi Roman’ı bağlamında Edebiyatfelsefe ilişkisini yeniden düşünmek Özellikle Alman edebiyatı konusundaki telif ve çeviri eserleriyle kültür hayatımıza önemli katkılarda bulunan Prof. Dr. Gürsel Aytaç’ın Felsefi Roman kitabı, felsefe edebiyat ilişkilerini yeniden düşünmek, tartışmak, romandaki felsefeyi anlamak ve değerlendirmek için bir vesile olarak kabul edilebilir. Bu noktada yalnızca eleştirmenlere değil aynı zamanda felsefecilere görev düştüğünü söyleyebiliriz. Aytaç’ın kitabı aynı zamanda edebiyatçılar, edebiyat alanındaki öğrenciler ve eğiticiler için de felsefeye yönelmeleri gerektiği ve edebiyatın felsefesiz olamayacağı konusunda açık bir çağrı olarak anlaşılabilir. Ë Mustafa GÜNAY izde felsefe ve edebiyat ilişkileri yeterince incelenmediği gibi felsefe eğitimi ve öğretiminde edebiyat eserlerinden nasıl yararlanılabileceği de pek incelenmiş bir konu değil. Felsefe ve edebiyat arasında ilişki ve etkileşimlerin çok yönlü olduğunu söyleyebiliriz. Filozoflar, düşüncelerinin anlatımında edebiyattan yararlandıkları gibi aynı şekilde edebiyatçılar da eserlerinde felsefeye, felsefi tema ve kavramlara yer verebiliyor. Farklı yaklaşımları ve bakış açıları olsa da, felsefe ve edebiyat insana yönelmekte ve onun yaşama dünyasındaki problemlerini ve yaşantılarını anlamaya ve ifade etmeye çalışıyor. EDEBİYATIN İÇİNDEKİ FELSEFE Edebiyat tarihinde iz bırakan önemli şair ve yazarları düşünürsek hepsinin eserlerinde felsefi temalarla karşılaşabiliriz. Tolstoy’dan Dostoyevski’ye ve Kafka’dan Kundera’ya kadar önemli romancıların eserleri felsefeden beslenir, felsefeyi içerir. Aynı şey kendi yazarlarımız için de söz konusudur. Tanpınar’dan Oğuz Atay’a, Kemal Tahir’den Bilge Karasu ve İhsan Oktay Anar’a kadar pek çok yazarın eserlerinde açık ya da gizil biçimlerde felsefeyi görebiliriz. Bu bağlamda felsefe ve edebiyatın birbirini beslediğini, etkilediğini söylemek söz konusu edildiği, akılcı düşünürlerin küçümsendiği yerlerde dile gelmektedir” (s. 47). Thomas Mann’ın 1929’da yayınlanan Büyülü Dağ adlı eseri de felsefi romanın özelliklerini gösterir. Aytaç’a göre, “Alman felsefi romanlarının çoğu gibi o da kahramanının gelişimini çocukluktan başlayarak izlemese de bir Bildungsroman’dır” (s. 49). Romanda ölümhayat, hastalıksıhhat, ruhbeden gibi karşıtlıkların üzerine odaklanıldığını ve asıl sorun olarak insan temasının işlendiğine dikkati çeken Aytaç’a göre, “Diyalektik kurgusu, ironik (mesafeli) anlatımı ile modern ‘entelektüel roman’ türüne giren Büyülü Dağ ayrıca, bir felsefi konuyu, ‘zaman’ı ele alışıyla da felsefi roman olarak nitelendirilebilir” (s. 53). Peyami Safa’nın Yalnızız (1951) romanın ütopya, eğitim romanı olarak değerlendirebileceğimiz gibi onda felsefi roman özellikleri de bulunduğu için felsefi roman kategorisine girdiğini belirten Aytaç’a göre, “Aslında Yalnızız’ın bu özelliği, yani ütopya, eğitim ve felsefe konuları, birbiriyle iç içe, birbirini tamamlayan özelliklerdir” (s. 73). Jostein Gaarder’in Sofi’nin Dünyası (1991) romanı ise konusunun felsefe tarihi olması bakımından diğer eserlerden farklıdır. Ancak bu eser romanın taşıması gereken niteliklere sahip olduğu için bir ders kitabı olarak görülemez. Bu konuda Aytaç şunları söyler: “Jostein Gaarder belli bir felsefi ekolü değil, felsefe tarihini kurmaca bir yapıya yerleştirerek didaktik felsefi roman örneği vermekte”dir (s. 125). Eserin roman sanatı bağlamındaki özelliklerini ise, Aytaç şöyle ifade eder: “Bu romanın kurgusu ve dokusunda azımsanmayacak kurmaca öğesi, anıştırmalar, romantik ironi vb. biçim ve üslup özellikleri var” (s. 86). Günümüz Türk edebiyatında felsefenin dine ve inançlara açık alanı durumundaki metafiziğe yönelik eğilimlerin romana yansımaya başladığına dikkati çeken Aytaç, bu yansımanın Mevlevilik ve Mevlana bağlamında Ahmet Ümit’in Babı Esrar romanında görülebileceğini söyler. Aytaç’a göre, “Eser, roman dokusuna katılan Mevlevilikmetafizik bilgileriyle Türk edebiyatına bir felsefi roman örneği sunuyor” (s. 103). Ancak kimi güncelpopüler metinlerin edebi ve felsefi geleneklerle ilişkilendirilerek kaleme alınmış ve piyasaya sunulmuş olmaları, bu eserlerin felsefi roman kategorisinde düşünülmesini sorunlu hale getirir. Bu bağlamda bazı edebiyat metinlerinin felsefi gelenekleri tüketim kültürü için malzemeye dönüştürmesi, onların felsefeyle kurmaya çalıştıkları ilişkinin niteliklerini de sorgulamayı gerektirir. Felsefi Roman/ Gürsel Aytaç/ Phoenix Yayınları/ 132 s. 27 EKİM 2011 SAYFA 11 Prof. Dr. Gürsel Aytaç B mümkündür. Özellikle deneme, edebiyatın felsefeye en yakın alan. Ancak edebiyat ve felsefe arasındaki ilişkilerin yorumlanmasına ve değerlendirilmesine yönelik çalışmalar yetersiz. Bu konuda Gürsel Aytaç’ın Felsefi Roman kitabı, çeşitli romanlar bağlamında felsefeedebiyat ilişkilerini ele alan ve edebiyatın içindeki felsefeyi inceleyen bir yapıt. Kitapta incelenen yazarlar ve romanlar şöyle sıralanıyor: İbn Tufeyl Hayy Bin Yakzan, Christop Martin WielandAgathon’un Hikâyesi, Herman MelvillePierre ya da Belirsizlikler, Thomas MannBüyülü Dağ, Yevgeni ZamyatinBiz, JeanPaul SartreBulantı, Hermann HesseBoncuk Oyunu, Peyami SafaYalnızız, Max Frischİnsan Halosen’de Ortaya Çıkar, Jostein GaarderSofi’nin Dünyası, Hikmet Temel AkarsuNihilist, Ahmet ÜmitBabı Esrar, Elif ŞafakAşk. “Felsefi Roman Konusu Olarak Zaman” yazısında ise Aytaç, Gürsel Korat’ın Rüya Körü romanı ile Max Frisch’in Bin Ya Da Peking’e Seyahat romanını karşılaştırır. Aytaç, kitabının “Giriş” bölümünde felsefe ve edebiyat ilişkisine yaklaşımını ortaya koyar: “Edebiyat ile felsefe ilişkisi, hayat felsefesi anlamında hep var olagelmiştir. ‘Ciddi’ anlamda felsefeyi sanat katında ele almak ise ‘felsefi’ olarak niteleyebileceğimiz edebiyat eserlerinde, daha belirgin olarak da felsefi romanlarda söz konusudur” (s. 9). Aytaç, romanların içeriklerine ve konularına göre çeşitli biçimlerde sınıflandırılmalarına rağmen, “felsefi roman” gibi bir kategoriden pek fazla söz edilmediğine işaret eder. Ele aldığı “felsefi roman” örneklerinde “biçim” olgusunu önemsediğini belirten Aytaç’a göre “felsefe, doğası gereği soyut olanla uğraşır. Edebiyat ise soyutu somutlaştırma gibi bir işleve sahiptir. Başka deyişle edebiyat, bizim konumuzda felsefi roman, felsefi görüşleri ete kemiğe bürüyerek onlara adeta ‘can verir’, ruh katar. Bu anlamda diyebiliriz ki edebiyat, felsefenin sanat katına ‘yükseltilmişidir’(s. 910). Edebiyatın felsefeye bir somutluk kazandırması söz konusudur. Pek çok filozof aynı zamanda önemli birer edebiyatçıdır. Bunlar arasında Platon, Augustinus, Schopenhauer, Nietzsche gibi isimler ilk akla gelenlerdir. Ancak felsefe tarihinin pek çok önemli filozofu ise eserlerinde edebi bir tarzı kullanmamıştır. Bu ise onların filozofluklarında herhangi bir şey eksikliğe işaret etmez. Bu noktada Aytaç’ın yaptığı önemli bir ayrımı vurgulamak yerinde olur: Her iyi edebiyatçı filozof olamayacağı gibi, her filozof da iyi bir edebiyatçı olamayabilir. Bu nedenle romanı yalnızca belli düşüncelerin aktarılma aracı olarak görmek, ortaya konulanı edebi biçimler ve değerler açısından nitelikli bir eser yapmaya yetmez. Aytaç’ın sözleriyle: “Felsefeyle uğraştığı, araştırma alanı felsefe olup da romancılığı deneyenlerin sanatçılığı sürdüremedikleri söylenebilir, aynı iyi bir romancı olduğu halde felsefede öğrenciliği aşamayanlar olduğu gibi” (s. 10). İNCELENEN KİTAPLAR Felsefe ve edebiyat arasındaki ilişkilere kısaca değindikten sonra, Felsefi Roman’da incelenen bazı kitapların felsefi yönlerine değinmek yerinde olur. Aytaç, literatürdeki ilk felsefi roman olarak yer alan İbn Tufeyl’in Hayy Bin Yakzan eserini ilk sırada ele alır. Felsefe içerikli bu kurmaca eserde, romana adını veren kahramanın, ellili yaşlarına kadarki hayatı, bir gelişim romanı içinde işlenir (s. 11). On dokuzuncu yüzyıl Amerikan edebiyatından Melville’in Pierre kitabı, sezgiciliğin temsilcisi Bergson’dan izler taşıyan ve modern romanın da öncüsü durumundaki felsefi bir romandır. Aytaç’a göre, “Herman Melville’in Pierre’inde Bergson ve Bergsonculuk, roman dokusu içinde önsezinin, sezginin CUMHURİYET KİTAP SAYI 1132