Katalog

Y debiyat yapıtları, özellikle de klasik başyapıtlar, sinema sanatı için bitmez tükenmez bir kaynak oluşturmuştur. Kimi klasikler, sinema tarihinin değişik dönemlerinde farklı yönetmenlerin yorumlarıyla, birkaç kez beyazperdeye aktarılmıştır. Örneğin, Gustave Flaubert’in Madame Bovary’si. Madame Bovary’nin üç önemli beyazperde uyarlamasını da izleme olanağı bulduğum için kendimi talihli saymalıyım. İzlenimciliğin babası PierreAuguste Renoir’ın oğlu Jean Renoir’ın 1934’te çektiği “Madame Bovary”yi, 1960’ların ikinci yarısında Türk Sinemateki’nin Bomonti’de Kervan Sineması’ndaki ilk döneminde seyretmiştim. Emma Bovary’yi Valentine Tessier, Charles Bovary’yi de Renoir’ın erkek kardeşi, ünlü oyuncu Pierre Renoir oynuyordu. Renoir’ın “Madame Bovary”si, hiçbir zaman, İzlenimci sinemanın başyapıtlarından sayılan “Bir Kır Eğlencesi”, I. Dünya Savaşı’ndaki tutsakların etkileyici öyküsünü anlatan “Büyük Aldanış”, serbest bir Zola uyarlaması olan “Hayvanlaşan İnsan” ya da yönetmenin gerçek başyapıtı olarak kabul edilen “Oyunun Kuralı” kadar önemsenmedi. Ama yine de, Renoir’ın, yönetmenliğinin ilk evrelerinde böylesi bir romana el atarak gösterdiği yüreklilik açısından meslek yaşamında azımsanmayacak bir yer tuttu her zaman. Seyrettiğim ikinci “Madame Bovary”, Amerikan müzikallerinin babalarından Vincente Minnelli’nin 1949’da Jennifer Jones, James Mason, Van Heflin, Louis Jourdan gibi oyuncularla gerçekleştirdiği filmdi. Avrupa edebiyatı, pek çok ABD’li yönetmenin elinde harcanmıştır. Kaldı ki, “Madame Bovary” de, “Paris’te Bir Amerikalı” ve “Gigi” gibi müzikallerin Minnelli’sinin yapıtları arasında kaybolup gitmiştir. Yine de, Miklos Rozsa’nın müziği eşlindeki benzersiz koreografisiyle o ünlü balo sahnesi de unutulur gibi değildir. İzlediğim son “Madame Bovary” uyarlaması ise, 1960’lı yıllarda Yeni Dalga akımının öncüleri arasında yer alan, giderek Hitchcock etkileri taşıyan gerilim filmlerine yönelen Fransız yönetmen Claude Chabrol’ün 1991’de gerçekleştirdiği Isabelle Huppert’li yapımdı. Chabrol uyarlamasını, öncelikle Huppert’in incelikli oyunu ve filmi sarıp sarmalayan ustalıklı dönem atmosferiyle anımsıyorum. Flaubert’in unutulmaz karakteri Madame Bovary, birkaç yıl önce “150 yaşına basmış”, hem yayımlandığı dönemde romanın gördüğü tepkiler, hem de roman ve baş karakterinin roman sanatındaki yeri yeniden gündeme gelmişti. Edebiyatta kalıcı bir yer edinen pek çok yapıt gibi Madame Bovary de, dönemin SAYFA 6 eryüzü Kitaplığı CELÂL ÜSTER [email protected] E Madame Bovary hiç yaşlanmadı Madame Bovary’yi 1970’li yıllarda İngilizce çevirisinden okuduğumu anımsıyorum. 1980’lerde de Tahsin Yücel’in çevirisinden Türkçesini okumuştum. Emma Bovary’nin 150 yaşına bastığını öğrendiğimde de, büyüklerimin sözünü dinleyeyim, Flaubert’in romanını bir kez daha okuyayım demiştim. Amerikalı imge ustası Amy Lowell’ın öğüdüne uymamak olası mı: “Bilim alanında en yeni yapıtları okumayı yeğleyin. Edebiyatta ise her zaman en eskileri okuyun. Klasikler her zaman moderndir.” Madame Bovary’yi değişik yaş dönemlerimde üçüncü okuyuşumdan sonra, Italo Calvino’nun klasikler için söyledikleri bir kez daha doğrulanmıştı: “Klasik, ilk okunduğunda verdiği keşif duygusunu her okunuşunda yeniden veren kitaptır.” Gerçekten de onca yıl önce yazılmış bu romanı yeniden okurken yepyeni keşifler yaşamıştım, ama Tahsin Yücel’in yazmış olduğu önsöz de benim için yeni bir keşif olmuştu. Yücel’in romanlarında tanık olduğum humour, önsözün satırları arasında da geziniyordu: “Bu ünlü yapıtın daha yayımlanır yayımlanmaz genellikle büyük hayranlıkla karşılandığını biliyoruz. Ama kimi çevrelerde öfke ve horgörüyle karşılandığını da biliyoruz. Bir kez, Madame Bovary’nin Revue de Paris’de yayımlanmasından hemen sonra, Flaubert o dönemlerde bile oldukça şaşırtıcı görünen bir gerekçeyle, ahlak ve dine aykırılık nedeniyle yargıç önüne çıkarılır, en sert biçimde cezalandırılması istenir. “Sönük adını dünyanın en büyük yazarlarından birine yönelttiği kaba ve gülünç suçlamalarla ölümsüzleştiren Savcı Pinard’a bakılırsa, Madame Bovary’nin temel yönelimi eş aldatmanın yüceltilmesi, cinsel duyuların abartılıp kışkırtılması olduğuna, bunlar da, üstüne üstlük, kuşkuculukla ele alındıkları gözden kaçmayan dinsel öğelerle karıştırıldığına göre, bu yapıtın yayımına izin vermek, ‘zehri herkesin ulaşabileceği bir yere koymak’ olacaktır. Öyle ya, seçkin kişiler değil, genç kızlar okuyacaktır bu kitabı, kimi zaman da evli kadınların eline düşecektir. Böylece, bu korkunç kitap bu zavallı yaratıkların imgelemlerini yoldan saptıracak; sapma, yüreğe dek inip duyulara seslenmeye başlayınca da iş işten geçmiş olacaktır. “Görüldüğü gibi, Savcı Pinard insanı horgören, onun yaratılıştan kötü, erdemsiz olduğu varsayımından yola çıkarak her davranışını denetleyip yönlendirmek isteyenlerin soyundandır. Flaubert’in vals betimlemesi karşısında bile küplere biner. ‘Biliyorum, aşağı yukarı böyle yapılır vals, ama bu, ahlaka uygun olduğunu göstermez,’ der. “Mahkemenin aklama kararı da oldukça gölgeli bir karardır: Savcının çoğu suçlamaları olduğu gibi benimsenir burada, yazarın aşılmaması gereken sınırların ötesine geçerek, ‘bayağı ve çoğu kez sarsıcı bir gerçekçiliğe’ kapıldığı söylenir, gösterilen başlıca hafifletici neden, Madame Bovary’nin özenle yazılmış bir yapıt olmasıdır. Belki bir başka neden de Flaubert’in avukatınca önemle vurgulanan, ama kararda yer almayan bir olgudur: Gustave Flaubert’in babasının zenginliği ve saygınlığı...” Yücel, daha sonra, Madame Bovary’yi yerden yere vuran edebiyatçıların sözlerinden de örnekler veriyor ve şöyle diyordu: “Ama, Madame Bovary’nin özgünlüğünü ortaya koyma bakımından, yergilerin övgülerden daha anlamlı oldukları söylenebilir...” Yücel’in bu saptaması, önemli edebiyat yapıtlarına yöneltilmiş suçlamaları bir araya getirecek bir kitabın ne kadar yararlı olabileceğini düşündürmüştü bana. D. H. Lawrence’tan Henry Miller’a pek çok yazarın yapıtlarına savcıların, yargıçların, bilirkişilerin, yine Yücel’in Flaubert’in bir başka yapıtına yakıştırdığı adla “Bilirbilmezler”in yönelttikleri suçlamalardan ne müthiş bir edebiyat tarihi çıkardı, diye düşünmeden edememiştim. Gel gör ki, edebiyata, sanata, tiyatroya bu sansürcü yaklaşım, günümüz Türkiye’sindeki “bilirbilmezler”ce sürdürülüyor. Sanatın “aslında ne yaptığından” habersiz “ahlak muhafızları”, kimi romanların, oyunların, dahası TV dizilerinin, okuyanları, izleyenleri o saat “tahrik edeceğini”, ahlaksızlığa yönelteceğini düşünüyorlar. Sanırım, bir edebiyat klasiği olarak Madame Bovary’yi tekrar tekrar okumakla kalmamamız, her dönemin Madame Bovary’lerine sahip çıkmamız gerekiyor. ? Yeni Dalga akımının öncüleri arasında yer alan Claude Chabrol’un 1991’de çektiği ‘Madam Bovary’de ise İsabelle Huppert rol aldı. egemen koşullarına karşı çıkışıyla, ağır basan ahlak anlayışına başkaldırmasıyla, sözün kısası güçlü eleştirel yaklaşımıyla okuyucuyu derinden etkilemiş, bunun sonucunda devlet katından “gereken tepki”yi de almakta gecikmemişti. Madame Bovary 1 Ekim15 Aralık 1856 arasında bir dergide, Revue de Paris’de tefrika edilmeye başlamış ve kıyamet kopmuş. Kısa süre sonra ahlakdışı olduğu savıyla dava edilmiş. Flaubert, mahkum olmaktan zor kurtulmuş. Flaubert kurtulmuş ama, aynı günlerde Charles Baudelaire benzeri bir suçlamadan kurtulamamış. 1857 Haziranında Kötülük Çiçekleri’nin ilk baskısı yayımlandığında, kitaptaki 100 şiirden 13’ü hakkında dini aşağılamak ve kamu ahlakını bozmak suçundan hemen dava açılmış. Hem de aynı mahkeme tarafından. 20 Ağustos 1857’de bir gün süren davada şiirlerden altısının müstehcen oldukları gerekçesiyle kitaptan çıkarılmasına, Baudelaire’in de 300 franklık bir para cezası ödemesine karar verilmiş. Bu resmî yasak 1949’a kadar, demek bir yüzyıla yakın bir süre sürmüş. Jean Renoir’ın 1934’te çektiği “Madame Bovary”de Emma Bovary’yi Valentine Tessier, Charles Bovary’yi de Renoir’ın erkek kardeşi, ünlü oyuncu Pierre Renoir oynuyordu. Yanda, Gustave Flaubert. CUMHURİYET KİTAP SAYI 1044