Katalog

? vi sınırına çok yakın ve aşırı derecede Hıristiyan (% 85.68) bir şehrin varlığının Osmanlı Devleti tarafından uygun görülemeyeceğini ve bu nedenle Trabzon'dan belirli bir sayıda Hıristiyan nüfusun İstanbul'a ve bunlardan boşalan yerlere de Müslüman nüfusun iskan ettirildiğini söyler (s.92). 1553 tarihli Tahrir Defteri'nde sur içinde Rum mahallesine rastlanmaması da bu tezi desteklemektedir. Nitekim, Kanuni Sultan Süleyman 153435'de doğuya sefere çıkmış, Bağdat ve Tebriz şehirleri ile Azerbaycan ve İran topraklarını Osmanlı İmparatorluğu'na katmıştır. Safevilerin karşı saldırısı üzerine Kanuni 1548'de ikinci bir Doğu seferine çıkmıştır. Lowry, kitabın ilerleyen sayfalarında ihtida hareketlerini açıklarken bu dönemde Hıristiyanların sürülmesinin bir başka nedeninden daha bahseder. “Osmanlı fethinden sonraki ilk 50 yıl içinde şehire az sayıda Türk yerleştirilmiştir. Eğer 1523 yıllarında bu durumun devam etmesine izin verilseydi şehrin Müslüman nüfusunun giderek azalacağını ve birkaç kuşak sonra kalanların büyük bir olasılıkla 'Pontuslaşacağı' söylenebilir…Bu durumu gören Osmanlı yöneticileri, şehrin etnik yapısını değiştirmek için büyük Hıristiyan kitleleri zorla sürmüşler, buna karşılık şehre geniş çaplı Müslüman göçleri olmuştur” (s.135). Ayrıca yazar, Defter'de dervişliğe ilişkin unvanların bulunması ile bir başka arşiv kaynağından edindiği zaviyelerin varlığı bilgisini birleştirerek, Trabzon şehrinde güçlü bir 'halk' İslamlığı eğiliminin de olduğunu söyler (s.856). 1583 tarihli Tahrir Defteri Trabzon'a ilişkin son defter olup, III. Murad'ın padişahlığı (157495) sırasında düzenlenmiştir. 1583'de Trabzon şehrinin nüfusu 10.575'dir. Etnik ve dinsel nüfus dağılımı şu şekildedir; Müslüman: 5.670 (% 53.62), Rum Ortodoks: 4.055 (% 38.54), Ermeni Ortodoks: 615 (% 5.82), Latin Katolik: 235 (% 2.22). 1553'de nüfusunun % 53.28'i Hıristiyan olan şehirde 1583'de bu oran % 46.38'e düşmüştür. 1583'de Trabzon artık sakinlerinin çoğunluğu Müslüman olan bir şehirdir. İncelenen dört Tahrir Defteri'nin kapsadığı dönemde ilk kez İslamiyet şehrin en büyük dini haline gelmiştir. 15531583 arasında nüfus 6.100'den 10.575'e yükselerek % 73.36 artmıştır. 30 yıllık bu sürede Rumlar % 59.33, Ermeniler %12.84, Katolikler % 46.88 artarken Müslüman nüfustaki artış % 98.95 dir. DİN DEĞİŞTİRME Bu dönemde etnik grupların nüfusları artmıştır. Ancak Müslüman nüfusun yaklaşık iki katına çıkması nasıl açıklanabilir. Tahrir Defteri'nde şehir dışından hepsi Rum olan 30 hane dışında yeni göçmenlerin geldiğine ilişkin bir bilgi bulunmaz. Lowry, 16.yüzyılda Akdeniz Havzası'nda büyük bir nüfus artışı olmuşsa da, şehirdeki yıllık nüfus artış oranları ile meslek ve unvan sahiplerinin sayılarının azlığını dikkate alarak doğal nedenlerin bu denli bir artışa yol açamayacağını söyler. Yazar, bu artışın kökenini iki noktada arar: Ya 1583 Tahrir Defteri'nde yeni gelenlerin tümü kaydedilmemiştir, ya da büyük bir din değiştirme olgusuyla karşı karşıyayız” (s.110). Lowry, çeşitli verilere göre çok sınırlı sayıda Müslüman ailenin Trabzon'a yerleşmiş olabileceğini ama yeni gelen CUMHURİYET KİTAP SAYI Müslüman topluluklardan bahsedilemeyeceğini söyler. Böylece geriye ihtida olasılığı kalmaktadır. Abdullah (Tanrı'nın kulu) adının, İslam ülkelerinde olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğu'nda da İslam dinini seçenlerin çoğunluğunun baba adı olduğunu belirten yazar, öncelikle dört Tahrir Defteri'nde bu ismi araştırır. Abdullah'ı kullanan çoğunluğun Müslüman toplumuna ihtida edenlerin olduğunu, bunun 15531583'de en yüksek noktasına ulaştığını ve bu sakinlerin şehrin bütün Müslüman mahallelerine yayıldığını söyler. Lowry, yaptığı çeşitli hesaplamalar sonucu 1558'de şehrin Müslümanlarının % 44.71'inin birinci ya da ikinci kuşak mühtediler olduğunu, Müslüman nüfusu oluşturanlar arasında geçmiş kuşakların mühtedilerinin çocukları hesaplanabilseydi, bu oranın daha da yükseleceğini söyler (s.131). Bu arada Hıristiyanların kendi etnik yapısı içindeki ihtida oranının saptanamadığını da belirtir. Şehrin Müslüman toplumunun büyümesi konusunda en önemli faktör olan Hıristiyanların din değiştirmesi olgusunun altını çizer (s.136). ÖNEMLİ BİR ETKEN Lowry, ihtida hareketinin 16.yüzyılın ikinci ve üçüncü çeyreğinde en yüksek noktasına ulaşmasının nedenlerden birinin bu dönemde şehirde artan Müslüman varlığının ihtida olgusunu doğrudan doğruya etkilemesi (s.135) olarak belirtir. Buna paralel olarak, şehrin Hıristiyan mahallelerinde zaviyelerin kurulması ve dervişlerin misyonerlik faaliyetlerinde bulunmaları da etkili olmuştur. Küçümsenmeyecek önemli bir etken de Hıristiyanların Müslümanlardan daha çok vergi vermeleridir. Yazar, 1583'de Trabzon'un Müslüman nüfusu çoğunlukta olan bir şehir olduğu halde, etnik olarak bir Türk şehri olduğunu söyleyebilmenin pek mümkün olmadığını belirtir. Lowry bunun nedenini, Müslümanların yaklaşık yarısının birinci ya da ikinci kuşak Rum ya da Ermeni mühtediler olduğu Trabzon'da 'lingue franca'nın büyük bir olasılıkla henüz Rumca olmasında görür. Bu mühtediler ve bunların soyundan gelenlerin zamanla Turcophone olmalarına rağmen, bugün bu bölgede konuşulan Türkçede bulunan Rumca kökenli kelimeler varlıklarını bunlara borçludurlar. Bunun yanı sıra yazara göre, şehirdeki bazı Rumca yer adları da bu mühtedilerin ve onların soylarından gelenlerin mirası olabilir (s.135). Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi adlı yapıt, 1486'da % 80.78'i Hıristiyan olan Trabzon'un, 1583'de nüfusunun çoğunluğu Müslüman (%53.62) olan bir şehre nasıl dönüştüğünü ve Türkleştirmenin nasıl bir aşamaya geldiğini, birincil kaynaklar dediğimiz arşiv belgelerine dayanarak anlatmaktadır. Bugün Trabzon'da neler oluyor? Belki bundan önce şu soruyu sormamız daha doğru olur. Osmanlılar gerçekten gayrimüslim topluluklara hoşgörülü müydüler? Bugün gelinen noktaya baktığımızda, uygulanan devlet politikalarının Osmanlı zihniyetini değiştirmek yerine ona nasıl öykündüğünü göstermektedir. ? Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi, 1461 1583 / Heath W. Lowry / Çev. Demet ve Heath Lowry / Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi / 1998 / 190 s. 917 SAYFA 11