Katalog

gerçekleşır Bıı bılgı kuramsal ılke, ınsanlığın en onemlıkazanımlarından bı ndır Bunu kalıcılaştıran da Marx'tır Her olgıı ve oluşumu, bu ılke bağlamın da değerlendıren Marx, tarıhtekı bııtıın bııyıık ımparatorluklar gıbı, Osmanlı ımparatorlıığunun da yıkılacağı ongo rusunde bulunmuştur Aslında Herder, Marx'dan once bıı ongoruyu dıle getır mıştu Dolayısıyla, bu ılke Amerıka ıçın de geçerlıdır Dunyada guçler dengesı ya da dengesızlığı elbette boyle surup gıtme/ Nıtekım, tek gucıın behrleyıcı lığıne karşi çıkışlar gıderek yoğunlaşmaktadır Merke/ı Avrupa'da Fransa ve Almanya'nın çok ust dıızevlı bır butunleşme çahası ıçerısınde olmaları, soz ko nusu dengesızlığe başkaldırı nıtelığındedır Bıı bakımdan tanhın tekerleğı Amerıka uzennden geçecek ve ınsanlık d.ıha uvgar ve ınsancıl bır gelecek aıa vışını yoğunlaştırarak surdurccektır Marx ve Lngeh'ın Turk ve Iurkıye'ye yaklaşımlarının daha çok 185 i ve lX">6yıllarında "ItmesveNeıv YorkDaıly Tnbune gıbı gazetelerdt çıkan yazı ları ve mektuplanna dayandtğı ızlenımı var Bu doğru mu> 18531856 OsmanlıKus Savaşı koşullannda mı duşunmehytz* Bu bolum tarıhçıler ıçın de ven nı telığı taşır mı> Her ıkı duşunurun Turkıye'ye, 1 urkJcre bu bağlamda duşunurlerce Osmanlı uyruklaıının tumıınıın Turk dıye adlandırıldığını ozellıkle vurgula mak ısterım ve Islam'a ılışkın değeı lendınlmelerı çoğunlukla 185356 Os manh Rus Savaşları donemıne rastlar Bunıın yanı sıra, arulan duşunurlerın, orneğııı, Slavızm ve îspanya bağlamın dakı ırdelemelennde ue konuya onem h gondermeler bulunmaktadır Engels, Slav sorunu uzerıne yazdığı ırdelemede, sankı 20 yuzyılda olacak ları ongormuşçesıne, Slav sorunun an cak kapsamlı bır Avrupa, ya da dunya savaşıyla çozulebıleceğını one surer Marx, "Devrımu îspanya" adıyla kale me aldığı yazı dızısınde îspanya ve Tıır kıye tarıhının Avrupalı aydınlar ve bı lımcılerce yuzeysel bır anlayışla ıncelen dığını, anılan ulkelerın tarıhının saray entrıkaları ve askeı başkaldırılarından ıbaretmış gıbı gosterıldığını, kulturel ve tarıhsel goı ungulerın toplıımsal neden lerıne ınılemedığını belırtır Yınc, Do ğuda Asya tıpı uretım tarzının yerleşme sıne yol açan temel olgunun, doğa koşullaıı nedcnıyle ozel mulkıyetın gelış tırılemedığıne, bunun yerını devlet mulkıyetının almasına bu yazı dızısınde de vurgıı yapar Soz konusu değerlendırmeler, elbet te anılan donemın toplumsal, sıyasal ve kulturel koşulları ışığında yorumlanma lıdır Bu değerlendırmelerın tarıhçıler ıçın onemlı verı nıtelığı taşıdığıysa yadsınamaz Karl Marx "Rusya'nın bolge ve dunya ıçın \ıkıntı yaratacak bıryayılmacılığı teçtığını ve bu durumda Turklerın yanında yer almanın onemıne vurvu yapar" (i 1 57) Ardından Osmanlı Imparatorluğunun toprak butunluğunu koruma yerıne, Yunan Imparatorluğu veya Slav tederatıf Cumburıyetı kurma çağrm (K 170) na sıl değerlendırılebtlır '•> Marx, Turkıye yazılannın bırçoğun da Rus despotızmının Balkanlar'dakı Osmanlı topraklarını dılım dılıtn kopa rarak, kendı topraklanna kattığını ve Rus yayılmaulığmı mutlaka onlemek gerektığını o/enle vuıgular Avrupa'da roplumsal devrımlerın onunun açıîabıJ mesı ıçın gerıcılığın kalesi olarak gor duğu Rusya'nın gucunu artırmasına izın verılmemesı çağıısını sureklı olarak ya pat Bunu Osmanlı lmparatorluğunun varhğınıgeıekJıgorduğu ıçın değıl, top lumsal ılerlemeyı kolaylaştırmak ıçın ıster Bu nedene, yazılarında bır yandan CUMHURİYET KİTAP SAYI 682 Osmanlı toprak butunluğunıın korun ması ıstemı, oburyanda da Yunan ım paratorluğu ya da federatıf Slav cıımhıı rıyetı ıstemı yer alır Butıın olarak değer lendırıldığınde, Marx'ın Doğuva ya da Turk ve ıslam'a bakışı "Doğu pıslığı" dıyecek olçude olumsuzdur Karl Marx'ın "Değtşmeyen toplum 1 tanb yaratamaz " (\ 171) yargısı lurkıye bağlamında nastldeğerlenaırılebılır > Marx bu saptamayı Hındıstan'da In gıli7 egemenlığı bağlamında vapar Anı lan ırdelemede Avrupa merkezcı bır uy garlık anlayışıvla ılerı uygarlığın gerı uy garlığı kendısıne benzeteceğını vuıgu lar Boylece.uygarlıklaraıasında değer lılık ve değersızlık hıyerarsısı oluştuıur Bunun yanı sıra dıvalektık materyalıst bılgı kuramı ya da rarıh anlavıs.1 bakı mından çok onemlı olan yukarıdakı saptamayı yapar Tarıh yaratabılmeyı, ya da tarıhsel bakımdan yerınde sayma mak ıçın ılerlemeyı oncelıkle ıkı koşula bağlar Bırıntisı, gerektığınde varlıfiını kanıt lamak ıçın dııenç gosterme, Dir ba^ka anlatımfa, başkaldırı, ıkıncısı, degısım bılıncı ve ıstentı Bır toplum ya da ıılus, değışmeksızın, varlığını zamana yayarak, tarıhsel surecın belırleyenlerden bı rı olamaz Bu bağlamda başkaldırı ve değışım ıstenunden yoksun uluslar,ta rıh yaratamayacağı gıbı, ılerleme de ger çekleştıremezler Olgu ve olaylara eU^tırel ve çozum leyıa yaklasımıyla bılınen Marx'tn Asyalıya ıtıskm geleneksel yargıları "( ) eğıtımsızlık, bılgısızlık, tembelltk, bagımlılık, şehvet duşkunluğu"(s 172 17 i) gıbı sıfatları paylai ma \ı ve karşıtı olarak Avrupa yı koymasını nastl değerlendırebı lırız'' "Dıyalektık" ve 'tarıhselmalcryalızmın" babasının bu genellemelerı Markstst soylemın ulkemızdekı yandaş ruşunde olanların da bu durumdan olumsuz etkılenmelerı soz konusu olamaz Marx'a gore Amerıka "Doğu \orununJuAv>upa ya mudahale etmektedır" (s 177) Marx'ın Amerıka 'yı Battntn genç ve guçlu temsılası dıye nıtelendırmesı, Amerıka nın gunumuzdekı rolunu ongnımek olarak deferlendırılebılır mı> 1850'lı yıllarda Macar Devrımının yenılgıye uğraması surecınde yıız bıne yakın ınsan kıyımdan geçınlır Ayrıca, bınleıce Macar devrım onderı asker ve devrımu, Osmanlı Imparatorluğunası ğınır Macar siğınmacılardan bırı de bır Amerıkan yurttaşıdır Amenkan yurtta şı bu sığınmau, Avusturyalılarca \ı mıı 'de kaçırılmak ıstenır "Batının genç vegııçlu temsıltısı" Amerıka'nın Doğu sorıınuna kanşmasının gerekçelerınden bırı de bu olaydır Bıı kapsamda belırtmeden geçemeveceğım Amerıka, bu olav bağlamında Osmanlıya yuklıı bır para yardımı yaparak, Doğu Sorununa karışır Cıunumuzdekı gelışmeler, soıu na bu açıdan bakınta Marx'ın soz konusu ongorusunu buyuk olçude doğru lamaktadır Bızans/Yunan'ın , "Batı Uygaılıfct", Os manlı/1 urk tmparatorlug'ununsa "Doğu Barbarlıg't" tle ozdeşleştırmesı gunumuze değın uzanan bır ımge mı> ( s 178) "Islanbul, Doğu tle Batı atastnda altın bır koptudur Batı uygarlığı, aynt guneş gıbı bu kopruden geçmeden, dunya etrafmda donemtz ' (s 179) Bu saptama, AB bağlamında I urkıye'nın vazge(,ılmezlığı ongorusu mudur> Soz konusu yargı, Avrupa kultur tarıhınde sureklı dıle getıruır Yunanıs tan'ın Batı uygarlığıyla ozdeşleştırılmesının başlıca duşunsel nedenı, Antık Yu nan kultur bırıkımının Avrupa kulturunıın oluşrurucu bır oğesı olarak gorul hep çekıcı olacaktır Avrupa, Prusyalı Mareşal Knesebeck'ın de belırttığı gıbı, Asya'dan gelebdecek ınsan dalgalarını durdurmaK ıçın Turkıye've muntaçtır Bunun yanı sıı a, Avrupa bu yararcı yak laşımı sureklı sergıleyecek denlı akılcıdır Dolayısıyla, Avrupa'nın Turkıye'ye duyduğu ılgı, ozunde kendı guvenlığı ne duyduğu ılgıdır Bu kapsamda vurgulamak ısterım Marx, Turkıye'yı Avrupa hukuk dızge sı ve devletler dızgesı bakımından Av rupa'nın ayrılmaz bır parçası olarak ad landırır Lngels, "Avrupa Ordulan" adlı ırdelemesınde I'urk ordusunu Avru pa ordularından bırı olarak değerlendı rır Yuzyıllar suıen bırlıktelık ya da yan yanalık salt onyargıya yol acmaz, sayısız anlaşmaların yapumasına, lcarşılıklı va lar ılkesı uyarınca benzeşık bıı devlet duzenının yerlesmesıne de ortam hazır lar Bu bakımdan, Avrupa acısından Turkıye'nın vazgeçılmezlığını bu yon lerden de duşunmek gerekıı Marx ve Lngeh 'ın Turk ve l'urktye değerlendırmelertnde onemlı yer tutan, Engels tarafından " Turkıye ve Islam hayram" olarak değerlendırılen tngılız Mılletvekılı DavtdUrquhart'ı ımge olus,turucu oge olarak nereye kayacaksınıZ'' Iskoç asıllı îngılız dıpiomat ve sıya setçı Urquhart, Osmanlı/ I'urk kulturu nıı hayranlık olçusunde yuceltıci bır yaklaşım ortaya koymadan once, başra Lord Byron olmak uzere, bırçok Ingı lız ve Avrupalı gıbı, bır Yunan hayranı dır Dıplomat olarak Istanbul'da gorev yaptıktan sonra Turk hayranı olarak nı telendırılecek olçude, olumlu bır Turk ımgesının Ingütere ve Avrupa'da yay gınlaşmasınaTcatkı yapmıştır Son olarak Marx ın "lurk împara torluğu su veya bu btçtmde Avrupa uygarlığının elıne duşecektır" (s 396) saptamasının bugunku uzantmnı nasıl aeğerlendırebılırtz •* Marx'ın bu saptaması daha Bırıncı Dunya Savaşı oncesı gerçekleşmeye başlamıştır Bunun başlıca nedenlerı arasında sosyolofik ve tarıhsel bır olgu olarak ımparatorlukların omrunu bıtırmış olmasını ve Osmanlı devletının on celıkle eleştirel akıl vc bılım alanların da gerı kalmışlığını gostermek olanak lıdır Genel bır kuraldır Hangı neden le olursa olsun, gerı kalan, ılerı gıden den yardım umar Başı dık ve bağımsız olmak, bır başına bır gııç olabılmekle olanaklıdır Bır başına bır gııç olabılmek de bılım, bıreysel hak ve o/gurluk ler ve hukukun ustunluğunun sağlan masının sonucudur Tarıh, bakmasını ve oğrenmesını bılene, boş ovunmeyle, boburlenmeyle ozerk ve ozgur oluna mayacağını gostermektedır Başkasının elıne duşnıek ıstemeyen, aklı ve eme ğıyle bır guç olarak ozerkleşır, ozgurle şır Bunu gerçekleştıremeyenlerın yazgı sıysa kaçınılmaz olarak, horlanma ve bağımlılıktır Bu soyleşı ıle I'urkıye'nın ozgerçeklı ği, Avrupa Bırlığı'nın behrleyıcı guçlen'nın Turkıye ve Turklere bakışının ta rıhten gelen duşunsel temellerı sorgu lanmıştır Bulunduğumu/ yerın hıçbır zaman bır başlangıç olarak algılanamayacağı ve her tunu olgunun dayanağı bır tarıhsellığın olduğuna vurgu yapıl mıştır Nedensız ovgu ve yergının anlamsız lığı konulaştırılmıştır Cıunıımuzde olup bıtenlerı anlamak ıçın geçmışın ne ka dar oğretıcı olduğu bılınce çıkarılmak ıstenmıştır Proı Dı CJnuı Bılge KU LA'nın "Batı Duşununde lurk ve ls lam îmgesı" adlı kıtabı nesnel bır tartış manın yuı utulmesıne katkı yapacaktıı • Batı Duşununde Tiırk ve tslatn Imgesi/Prof Dr Onur Bılge Kula/Buke \a yınlart/414 f J SAYFA 7 Tiirk hayram dlplomat Marx'ın Asya için "tembellik, bılgısızlık, eğitimsizlik ve bağımlılık" gıbı nıtemleri; Avrupa içinse "çalışkanlık, bilgililik, eğitimlılık ve özerldik" gibi nitemleri kullanması, bu nitemlerin ne ölçüde doğru olduğu tartışması bir vana, bır yönüyle tarihsel önyargıların bir ürünüdur. Bu yaklaşım, Avrupa düşününde ve edebiyatında başat eğilimlercıen biridir. Öbür yönüyle de düşünurün özgün düşüncelerı niteliğindedir. Her düşünurün olduğu gibi, Marx'ın düşünce dizgesi de salr doğrulardan oluşmamaktadır. Bu da olağan bır durumdur. Marksıst dünya görüşünün önerdiğı çözumleyicı yaklaşım, eleştirel düşünce, bizzat DU düşünce dizgesi için de geçerli olmak durumundadır. Tersi bir yaklaşım, Marx'ı saltlaştırmak ve kutsamak olur ki, böyle bir tutumu Marx da yadsırdı. larını savlarında guçsuz btrakmaz mı > Marx'ın Asya ıçın "tembellik, bılgı sızlık, eğıtımsızlık ve bağımlılık" gıbı nıtemleri, Avrupa ıçınse "çalışkanlık, bılgılılık, eğitimlılık ve ozerklık" gıbı nı temlerı kııllanması, bu nıtemleım ne olçude doğru olduğu tartışması bır yana, bır yonuyle tarınsel önyargıların bır urunudur Bu yaklaşım, Avrupa duşu nunde ve edebiyatında başat eğtlımlerden bırıdır Obur yonuyle de dıışunu run O7gun duşuncelerı niteliğindedir Her duşunurun olduğu gıbı, Marx'ın duşunce dizgesi de salt doğrulardan oluşmamaktadır Bu da olağan bır du rumdur Marksıst dunya gorıışunun onerdığı çozıımlevıcı vaklaşım, eleştirel duşunce,bizzat bu duşunce dizgesi ıçın de geçerlı olmak durumundadıt lersı bır yaklaşım, Marx ı saltlaştırmak ve kutsamak olur kı, bovle bır tutumu Marx da yadsırdı Marksıst duşun dız cesınde bu turden çelışkılerın varlığı, bu duşun dızgesının guçsuzluğu anla mına gelmez Bu nedenle, bu dunya go mesıdır Marx'ın üoğuyla Batıyı bırbırıne bağlayan Istanbul'un, dolayısıyla da Boğazlar ve I'urkıye'nın toğrafı ko numu hakkındakı değerlendırmesı, şımdılerde Avrupa Bırlığı yetkılılerınce de sıkça dıle getırılmektedır Bunu ola ğan saymak gerekır Ayrıca, Avrupa Bırlığınden ya da Avrupa dan bağımsız ola rakTurkıye, konumu ve kulturel varlığı nedenıyle her zaman onemlı olacalc, dunya gundemının aktorlen arasında yer alacaktır Marx başka btryerde Prusyalt Marejtil Karl Frıedrtcb Knesebeck'ın Ruüarın yayılmacılığı karşısında l'urklert one çtkararak, "( ) îurkler, guçlu ve nannısluhtrhalhttr ( ) 1 urklerı oldukları yer dı bırakın, uyumakta olan bu huzursuz gıuu uyandırmayın'" ve "Iurklerın ka balığını ve kotuluğunu eleş/ırmedı n on a>Avtupakırulınebakmalıdır1" (\ İ47}">()) <,ağrtunı alıntılayarak, 1 urklerın Avıupa ıçın gereklıltğı ve Avrupa ıçın vazgeçılmezlığtne mı gondermeyapıyor^ 'I'urkıye'nın bu yonu, Avrupa ıçın Rus yayılmacılığı