Katalog

Oğuz Tansel'in masal ve şiirlerinde mavinin gizemi ALİ OSMAN OZTURK GİRÎŞ O ğuz Tansel'ı tanımlamam gerek seydı, onu "mavı seslı şaır" dıye nıtelemek ısterdım Nurı Taner de bır yazısında, "suyun mavı sesı, orma nın yeşıl sesıne Tansel'in mavı sesı karı şınca " dıyerek aynı goruşu paylaşır (1) Mavı rengın halk kulturumuzde herhan gı sımgesel bır anlamı var mı? Bu konu da bır araştırma bılmıyorum Bır araştırmamda Mavılım mavışılım turkusunu dıkkate alarak, mavı rengın sabrı, sada katı sımgeleyebüeceğını duşunmuştum (2) Mavılım mavışılım Tenhada buluşalım, mavılım Kurban olduğum Allah, Tez gunde kavuşalım, mavılım lu'nun onun şurı ıçın dedığı "Tansel'ce bır 'soylem duzenı ") (8), tekerlemele rın ışlevını ustlenmektedır, çunku Barba ra Pflegerl'ın değerlendırmesıne gore "Tekerlemeler, geleneksel soz kalıpları nı muhafaza etmekle bırlıkte gerek us lup gerekse muhteva bakımından ser best ve fantastık bır anlayışla alışılagel mış sınırları aşmaktadır Bu yonuyle, te kerlemelerde modern şıır kabullerıne erışılmış olmaktadır" (9) Gerçekçıhk ıle hayal arasındakı belırsızlığı dıle getıren tekerlemeler yerıne, yıne belırsızlığı ve gızemı ıçeren soz gelımı 'ılksız mavı urunda, mavı vaktın bırınde' kahbını kullanan ozan, aynı ışlevı yerıne getır mış olur I. Zaman Nitelemesi Olarak Mavi Oğuz Tansel mavıyı, masallarının ozel lıkle gırışıne oturtmuştur Gerçeklığın terk eddıp, yenı bır evrenın kapısının aralandığını ımleyen bu betımlemelı ka lıplarda, mavıye yoğun bıçımde yer ve rılır "Mavı zaman ıçınde, mavı vaktın bırınde" (10) Burada mavı ve zaman kavramları ozellıkle bağlantılı kılınmış tır, hem zamanın mavı olduğu, hem de anlatılacak masalın mavı vaKitlerın bı rınde geçtığı belırtılır boylece Dolayısıy la hem geçmış bır zaman, hem de gızem lı bır zaman ımlenmış olur Perı kızıyla evlenen masal kışısının ya şamında zaman "geçmez", "akar" "Bır sure aktı mavı zaman" (s 16) Mutlu an ların, guzel gunlerın betımlenmesı mavı renkle yapılır Ya da Perı kızıyla aynı ya tağı paylaşmaya başlayan delıkanlının "mavı gunler(ı), alaca gunlerı kovalar" (s 17) Perı kızıyla evlenenın yaşamında "gunler mavış mavış ak(ar)" (s 19), do kuz ay on gun dolunca bebek doğar O halde mavı sozcuğunde aynı zamanda mutluluğu da buluruz Bu masalda ma sal kışılerının mutluluğu ıçın çabalayan, onları muradına erdıren Keloğlan, son ra uçup gıder, "mutlu ınsanlar ulkesını arar ( ) Perıler konağından uç mavı el ma almıştı, uçu de çocuklara " (s 22) Ma sal boylebıter, mutluluğu, murada erme yı, dıleğın gerçekleşmesı de "mavı elma" ıle sımgelenmıştır Bu masalda mavıyle nıtelenen bır baş ka şey de gokyuzu Perı kızları "altın zembıl ıçınde, mavı gokten suzulup" (s 17) ınerler Bu mavılık hem gokyuzu nu, hem de kızların guzellığını pekıştırır II. Uyanıklık ve Çalışkanlık Ozu Olarak Mavi Kulkedısı (Sınderella) masalının para lelı olan Al'lı ıle Fırfın'da da mavı, ben zer bır ışlevle karşımıza çıkar Fırfırı, pa dışah oğlunun karşısına torende once mavı bır at, mavı bır gıyıt, eldıven, ayak kabıyla çıkar (bkz s 28) Oğlan da mavı atlı, mavı gıyıtlı kızı bır daha aklından çı karamaz Yureklı ve uyanık bır kışılık ımgesı gelıştırmeye yonelık bır metın dı şı ışlevı olan bu masalda, ınsanların uya nıklık ozlerı, mavı kanatlı sınekler bıçı mıne konulup, bır kavanoza kapatılır Fırfırı, ınsanlaıı bır turlu uyandırama manın çaresızlığı ıçınde donup dolaşır ken gozune bu kavanoz ılışır ve hapso lunmuş, bunalmış mavı kanatlı sınekle rı ozgur bırakınca, konakta uyuyanların tumu uyanır Boylece uyutulan ınsanla rın gerçeklerı gorebılmek ıçın yureklı ın sanlara gereksınme olduğu vurgulanmış olur Anlatıcı şu sozlerle bıtırır masalı "Butun kızlar, gelınler Fırfırı yureklı ol sunlar Dunyamız kotuluklerden kur Ancak, mavı, burada ayrıca umııtla da bağlantılı gorunuyor Dığeryandan ma vı "boncuk"un sımgesel anlamı da bu nu desteklıyor Bunu, 7O'lı yıllarda bır sı yasal partının genel başkanının gıydığı mavı gomleğı, sıyasal soylemımı ve bu nun kıtleler uzerınde yaptığı etkıyı du şununce kabul etmemek olası değıl Ay rıca halk kulturumuzde mavı rengın, na zara karşı koruyucu olduğuna ınanılır Bu yazımızda, Oğuz Tansel'in masal ve şımerıne yansıyan mavı rengın ışlev sellığını araştırmaya çalışacağız Bu ara da, mavının masal ve şurlerde kullanıhş bı<Iımını, daha doğrusu yerıne getırdığı ışlevı dıkkate alarak, metın bağlamın dan yola çıkacağız MASALŞÎİRLER Oğuz Tansel'in masaUarı ıle şıırlerını, aslında eşdeğerde gormek yanlış olmaz Bazı araştırıcılar, onun masallarını "ma salşur" olarak gorurler (3) Çunku onun masalları bır şıır gıbı dokunmuştur Her şeyden once belırtmelıyım kı, ben, Oğuz Tansel'ın masallarının, tamamen olma sa da, buyuk olçude halk masalı ozellı ğını yıtırdığını duşunuyorum (4) Bu metınlerı, ham maddesı halk masalı olan, ancak bır ozan yazar elıyle belırlı bır dunya goruşu ve dkeler (5) doğrul tusunda bıçımlenmış edebıyat urunlerı olarak goruyorum Amacı, kısaca belırt mek gerekırse, Ece Temelkuran'ın be hrttığı gıbı (6), uyutmak değıl, uyandır mak olan ve masal sonlarında ozellıkle vurgulanan anlamlı değışıklıklerı yazar, kıtabına ekledığı açıklamalarında tum :tenlığıyle açıklamaktadır Işte ben bu eğışıklıklen yalnızca dıdaktık değıl, ay nı zamanda şursel buluyorum Bu noktayı daha belırgınleştırmek ıçın, tekerlemelere değınmek ıstıyorum Oğuz Tansel'in yapmış olduğu şursel de ğışıklılderın başında tekerlemeler gelır "Masallarımı ( ) tekerlemelere, yuvar lamalara boğmadım ( ) Evvel zaman ıçınde, kalbur saman ıçınde, vaktın bı rınde kalıp sozlerı yerıne, bazı masallar da 'ılksız mavı urunda, mavı vaktın bı rınde' sozlerını kullandım Yoresel ağız ozellıklerınden kurtarırken bazı sozcuk lerde halk deyışını korudum 'vaktın ye rıne vaktın, padışah yerıne padışah gı bı' " (7) Ozellıkle tekerlemeler yerıne kullanı lan mavı Tansel'ce kalıplar (kalıp dıyo rum, çunku Tansel masallarının çoğun da yınelenır, ya da Şınası Ozdenoğ tulsun O ulkedekıler bırlık, mutluluk ıçındeydıler Oradan gelıyorum, arma ğanlar gonderdıler hepınıze" (s 31) Dırlığın duzenın, bırlığın ve zengınlı ğın kokunu, kokenını anlayacak bılgı nın ve yeteneğın oğretılmesı, geüştırd mesı gereğıne ınanır Oğuz Tansel Bu nu Oduncunun Karısı masalında vurgu lar Bır bey konağının yakınında yaşayan oduncunun karısı, tembel halıyle karşı konaktakılere ımrenır, ama bulamaz bu nun nedenını Tembellığı ve bılgısızlığı yuzunden, şaşkınlığından başkalarınca aldatılması yuzunden, yaşamlarının daha guzelleşmesıne katkıda bulunmadığı gıbı, çalışkan ve temız yureklı kocasının kazancını da gerektığı gıbı değerlendır meyı beceremez Oduncu sonuçta, ka rısının aldatıldığını oğrenınce, ancak "boşa gıden yaşamına yanar Geç de ol sa, neden yoksul olduklarını, soyulmayı, somurulmeyı oğrenırler Ve gokten uç mavı elma" duşer, uçu de çalışanlara dır (s 37) III. Yeni Bir Dünya Düzeni Olarak Mavi Mavı Beneklı Fırık masalında, Mavı Beneklı, sunepe, becerıksız bır kadının kumesınde kesılıp yenme sırası gelen son tavuktur Kadın onun kesdmesını ıs temez, nıhayet sofra artığı, ekmek kırın tılarıyla da doyabıleceğını duşunur Gez melere gtden kadının ardından suya gı ren fırık bır kız oluverır ve evın ışını ust lenır Bunun metın dışı ışlevını Tansel masal sonunda şoyle dıle getırır " her kes ışınde, gucunde, halk mutluluk ıçın de"(s45) Mavı renge donuşme, Tansel'in masallarında handıyse bır başka evrene geçısın habercısıdır Mavı Gelın'de padı şan oğlu, kandırıldığını anlayıp zor be la, olmeden kurtuluuğu dağın tepesın den yuvarlanarak ındıkten sonra, ustu nu başını temızler, elınıyuzunu yıkayın ca "mavı bır delıkanlı oluyor Suyun ay nasında kendısını gorup gozlerıne ına namıyor Boylece bambaşka bır ulkeye geldığını anhyor" (11) Buulkedebırlık te yaşamaya başladığı ıhtıyarın, ona gır meyı yasakladığı odanın kapısını açınca gorduğu bınbır renk çıçekle donanmış bahçenınortasındabırhavuzgorur "O sırada gokten uç ak guvercın ınıyor, ha vuzun obur kenarına konuyor Sdkele nıp bırbırınden guzel uç mavı kız olu 3 yorlar Başlıyorlar havuzun mavı suların da çımmeye Oğlanın gonlu sondan gı ren kıza duşuyor" (a y, s 80) Boylece, bu masalda da "mavı urunda gunler ay ları kovalıyor uç ak guvercın mavı gok ten suzulup ınıyor, mavı oğlanla mavı ge lın" en sonunda kavuşuyorlar Oğuz Tansel, derledığı metınlere bu denk mavı tonu kendısı vermıştır Bu nunla masallarında bır şıır evrenı varat mıştır Bu evrenı bızzat kaleme aldığı Ko nuşan Balıkla Yalnız Kız başlıkh sanat masalında (12) gormek olasıdır Burada mavılık adeta katmerleşır "Ilksız mavı urunda, masmavılığın ortasında, mavı yılların bırınde, bır guneş ulkesı vardı' (s53) dıye başlar masal Derken, ışler bozulur bu ulkede "Mavı saçlı, mavı bı ıklı bır adam" çıkagelır Bu masalcı ba ıa, Oğuz Tansel'in ta kendisıdır Balık ıyı, yanı mavılıklerde yaşayan balık dı ını konuşur Karaya vurmuş, çocuk baş lı, mavı kanatlı, mercan kuyruklu bır ba lığı kurtarır ve çocuklara şunu onerır "lyılık etmek yuce bır erdemdır Sız sız olun çocuklar, ehnızden gelen ıyüığı esır gemeyın kımseden " (s 54) Mavı saçlı, Mavı Bıyıklı Masalcı'dan da ancak boy lesı guzel bır oğut gelecektır Mavı kanat lı balığın mektubundan aktardığı oğut ler bununla bıtmez Ozetle 1 Cocukla rın kardeşlerı olsun dıye anneler babalar çok çocuk yapmalı, 2 Çocuklar, kotuluklerı kovabümek amacıyla çabucak buyumek ıçın yemek ve uyumak konu sunda analarını, babalarını hıç uzmeme lı, 3 Gerçekbarışı çocuklarkurmalt yer yuzunde, kımse kımseye haksızlık etme melıdır (s 58 59) 'Ancak o zaman dır lık duzenlık bulutları mavı tullerce kap lar yeryuzunu " (s 59) Tansel'in Savrulmayı Bekleyen Har man'ında (13) mavı renk ılk 20 şıırde hıç, ama hıç gorulmez 21 şıır olan YOL H'de mavı aynı dızede hem bır yer adı, hem de sımgesel olarak kullanılır MA VlBOĞAZ'da dılekler mavıleşır (s 45) Sonra MASAL DUNYASI'nda, masal lardakı guvercınlerın mavılıklerde yıkan masından soz edılır (s 50), burada mavı, suyu sımgelemektedır, ama bu kullanılış Tansel şurı ıle masallarının mavı bakı mından geçiş noktasını saptamada bır ıpucu da verır Bu şurlerde mavı, henuz sıstematık, dızgesel bır ışlev ustlenme mıştır, çunku orneğın, UYANIŞ'ta Umut yeşıl yeşıl guluyor tende (s 55) de nırken, bır sonrakı DUNYA HALİN DE'de Umut kapısı aralık mavıden (s 57) dızesı yer alır O halde, mavı, da ha çok bır gok rengı (TABlAT USTU NE, s 64), sabah rengı (s 65) olarak kar sımıza çıkar SAVRULMAYI BEKLE YEN HARMAN'da GÖZUNU SEVDlĞlM'de mavının kullanılışı bırkaç anlamda gerçekleşır 1 Nesnel Mavı Bu anlamda kışı, yer, gok vs betımlemelerınde goruruz mavı yı "Mavı bır ışık burgu burgu deler ka ranlıklan" (s 72) (Ataturk II, "Boğazlar masmavı ıpek (s 75) (Yurdum II), "Gok sut mavı kesıldı" (s 86) (Yayla II), "Tıka basa mavı doldurdum ıçıme" (s 90) (Mayku II), "Kuşlann, çıçekJeruı dunya sı ışık/ Balıkların mavı/ ( ) Bınlerce ağızda bır turku gur/ Goklerı denızlerı masmavı eden (s 119,120) (GuneşeTur ku), Masmavısınde, buyuler, efsaneler boy atar (s 126) (Yenı Dunyalı Yerlı Halklar) gıbı dızelerbuna ornek Ancak burada goz, gol, denız, ırmak ve gokyu zu nesnel anlamları dışında ozan ıçın ay rıca sımgesel çağrışımları ıçerır, bunlar bır anlamda olumsuzluğun yeşerdığı uzamlardır Oğuz Tansel, olumunden sonra yayımlanan bır yazısında şoyle der, "Olenın kulu esıntılı bır gunde toprak lara, ırmaklara, gollere, denızlere savrul malı Boylece havaya, toprağa, suya ka rışan kışıoğlu, bıtkılerde çıcek, ağaçlar da meyve, yaprak olur Baüklara, kuşla ra her turlu canlıya besuı olup yasama ya yenıden onustu otuzıkı gucunde bo CUMHURİYET KİTAP SAYI 624 SAYFA 6