Katalog

Yaşamımızın ayrılmaz ve vazgeçümez bir parçası olan kitap, bugünkü Dİçimini alıncaya kadar hangi aşamalardan geçmiştir? Horst Blanck'ın eseri, yeni bir yüzyıla girmeye nazırlandığımız şu günlerde, elektronik kitapların yaygınlaşmaya başlamasına karşılık, klasik biçimini ve yapısını daha uzun bir süre koruyacağını ümit ettiğimiz kitap biçiminin tarihsel süreç içinde geçirdiği önemli aşamalar konusunda antik yazarlardan günümüze ulaşmış metinlere, buluntulara, yazıtlara ve arkeolojik kazı sonuçlarına dayanarak toplu bir bakış sunmaktır. Doç. Dr. BEDİA DEMİRİŞ * Horst Blank kitabın köklerini araştınyor Antikcan'üa kitan el yazılarının üünumüze kalan örnekleri kullanılmıştır. "Okuma ve Yazma Bilgısi" başlıklı ikinci bölümde yazann amacı, Eski Yunan ve Roma antik çağında okuma ve yazmanın, en azından 1. S. 3.yüzyılın sonuna kadar herkese açık olduğunu, es ki Doğu ve Mısır'da olduğu gı bi belli bir çevre ya da meslek grubundan kişilerie sınırh olın.ı dığını ortaya koymaknr. Yazarı 1 1 ifadesine göre, Eski Yunan vı Roma gençliğine okullarda v < rilen, şiir, tiyatro oyunu ve duzyazıyla yoğrulmuş bir eğitim onlann genel cdebiyat zevkini yoğun bir biçimde etkilediğinden ve bu durum Yunanca ve Latince metinlerin yüzyıllar boyunca aktanmına da yansıdığından, günümüzü dolaylı da olsa etkilemiştir. Bu bölüm üç alt başlık halinde anlatılmışUr: "Yunanlılar'da Okuma Yazma Bilgisi", "Romalılar'da OkumaYazma Bilgisi" ve "Yunanlılar'da ve Romalılar'da Okullar ve Okullarda Verilen Eğitim." "Antik Yazı Malzemeleri" başlıkli üçüncü bölümde Yazar bugün kitap basmak, mektup yazmak ve çeşitli belgeleri kayda geçirmek için kullandığımız ltâğıdın henüz bilinmediği eski çağlarda kullanılan çok sayıdaki farklı yazı malzemelerinin en yaygın olarak kullanılanlarından söz etmektedir. Blanck antik çağda en çok kullanılan yazı malzemelerini anorganik ve organik yazı malzemeleri olmak üzere ikiye ayırmaktadır. "Anorganik Yazı Malzemeleri" başlığı altında, kınk çanakçömlek parçalanrun, evlerin iç duvarlannın, çeşitli madenlerin yazı malzemcsi olarak nasıl kullanıldıklarından, hangi tür metinler için hangi yazı malzemelerinin kullanıldığından söz etmektedir. Bitki kökenli organik yazı malzemeleri de üçe ayrılarak anlatılmışUr, ilkin ahşap, keten gibi malzemeler kullanılarak hazırlanan yazı malzemelerinden ve bunlar üzerine yazılan yazılann türlerinden ve nasıl yazıldıklanndan söz etmektedir. Organik yazı malzemeleri içinde en önemlisi olan ve papirüs bitkisinden hazırlanan papirüsten, bitkinin nasıl ve nerelerde yeristiğinden, papirüsün hazırlanışından ve bu Eitkiden hazırlanan yazı malzemesi türlerinden, yazı malzemesi olarak kullânılışından ve ticaretinden söz etmektedir. Organik malzemelerin üçüncüsü olan hayvan derisi ise, papirüsün en büyük rakibi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bölümde yazar aynca, çok eski zamanlardan beri dcrinin yazı malzemesi olarak kullanılmak üzere işleniliş biçimlerini anlatmaktadır. "Nasıl Okunur, Nasıl Yazıbrdı?" baş lıklı üçüncü bölümde Yazar üzerine yazı yazılacak malzemenin türüne ve yapısına bağlı olarak çeşitlilik gösteren yazı gereçlerinden (tığ Kalem, kamış kalem, tüy kalem) ve kullanılan mürekkep çeşitlerinden ve mürekkep hokkalarından söz etmektedir. Bu bölümde aynca yazı yazan kişinin yazı yazarken aldığı duruslara ayakta ya da oturarak ve okuma biçim lerine ae sesli ya da sessiz okuma değinmektedir. Bu bölümde aynca bir kitap rulosunun, okumanın çeşitli evrelerinde elde nasıl tutulduğundan da söz etmektedir: R u1o yu okumaya başlayan kişinin okuduğu kısımlansoleliyle sarması, sağ elinde de henüz okunmamış hacimli kısmı tutması, rulonun ortasının okunması ve nihayet rulonun okunmasının bitmesine az kala hacimli kısmın artik sol elde tutulması. "Antik Kitabın Baslıca Biçimleri: Rulo ve Kodeks" başfıkb beşinci bölümde Yazar YunanRoma antik çağının iki önemli kitap biçimi olan rulo ve kodeks biçimlerini avnntılı olarak üç alt başlık halinde (1. Rulo Kitap, 2. Kodeks, 3. Rulo Kitap ve Kodeks Arasındaki Rekabet) incelerken her iki tür kitabın farklı metin türleri için kullanılan farklı boyutlanndan, sayfa düzenlerinden, hazırlanışlanndan söz etmektedir. Blanck'ın satırlanndan klasik antik çağda çok uzun bir süre kitap biçiminin rulo olarak kaldığını, rulo kitap biçimine göre pek çok üstünlükleri olmasına karşın, kodeksin geleneksel kitap biçiminin yerini güçlükle alabildiğini öğrenmekteyiz. Ancak çekişme bir kez kodeksin lehine sonuçlanınca, bulunuşunun üzerinden 1900 yıldan fazla zaman geçmiş olmasına rağmen, bugün bile kitaplarımızın, kodeks biçimini konıduğunu görmekteyiz. Altıncı bölüm kitap illüstrasyonuna ve resimli kitaplara aynlmışar. Bu bölümde yazar, antik kitap illüstrasyonu denince, akla her ne kadar geç antik çağın kodekslerinde yer alan resimler geJse de, bu etkileyicı resimlerin, antik lcitap illüstrasyonunun yalnızca son aşamasını ve doruk noktasını oluşturduğunu, tam sayfa kitap illüstrasyonunun 1. S. 500 yılına ait bir papirüs kodeksine kadar geri gidebildiğini, teknik, matematik ve doğa bilimlenyle ilgili konular içeren metinler söz konu su oldufiunda, bu tür metinler konulan gereği illüstrasyonu gerekli kıldığından çizim içeren papirüs üzerine yazılmış metinlerin I.Ö. 5. yüzyda kadar geri götüriilebileceğini, bu türden günümüze ulaşmış en eski papirüsün 1.0.2. yüzydın başlanna tarihlendirildiğini belirtmektedir. Blanck eserinin yedinci bölümünü an G ünümüzde kitap belirli ölçü ve özeJlikler çerçevesinde UNESCO tarafından şöyle tanımlanmaktadır: "Kapaklar dışında en az 49 sayfa olan, süreli niteliği bulıınmayan, basılmış yayın." Eskiçağda ise kitap deyince anlaşılan, bugün kitap dediğimizde anlaşılandan çok aynydı. Orijınal adı Das Buch in der Antike olan, Horst Blanck'ın "kitabın tarihçesini" konu alan çok yeni tarihli (1992) kitabı Mayıs 2000'dc Dost Kitabevi Yayınlarının "Yaşam ve Kültür" dizisi içinde, Zehra Aksu Yılmazer tarafından Antikçağda Kitap başlığı ile dilimize kazandınlmıştır. Kitabını yazdığı sıralarda Roma Alman Arkeoloji Enstitüsü Kütüphanesi baş danışmanı olan Horst Blanck, Köln Üniversitesi'nde klasik arkeoloji, eskiçağ tarihi, klasik filoloji ve ilkçağ tarihi eğıtimi görmüş bir araştırmacıdır. Yaşamımızın ayrılmaz ve vazgeçümez bir parçası olan kitap, bugünkü biçimini alıncaya kadar hangi aşamalardan geçmiştirr1 Horst Blanck'ın eseri, yeni bir vüzvıla girmeye hazırlandığımız şu günlerde, elektronik kitaplann yaygınlaşmaya başlamasına karşılık, klasik biçimini ve yapısını daha uzun bir süre koruyacağını ümit ettiğimiz kitap biçiminin tanhselsüreç içinde geçirdiği önemli aşamalar konusunda antik yazarlardan günümüze ulaşmış metinlere, buluntulara, yazıtlara ve arkeolojik kazı sonuçlanna dayanarak toplu bir bakış sunmaktır. Yazann kitabına yazdığı önsözden öğrendiğimize göre, amacı Eski Yunanlılar ın ve Romalıiar'ın kitaplannın neye benzediklen, bu kitaplann nasıl üreülip dağıtımının nasıl yapıldığı, kitap koleksiyonlannın nasıl kurulduğu, kitaplann korunduğu veokuyuculann yaranna sunulduğu kütüphanelerin ne zaman ve nasıl kurulduğu ve nasıl yönetildiği konusunda bilci vermek, kısacası zamanımızdan yüzyıflar öncesinin Eski Yunan ve Roma kültürlerinin kitap dünyası ile günümüz okuyucusunu tanıştırmaktır. Söz konusu eser on bölümden oluşmaktadır. "Yunan ve Latin Harfleri" başlıklı birinci bölümde Yazann amacı eski çağın klasik halklannda alfabenin kabul edümesi ve yaygınlaşması sürecini ve bu sürecin en önemli evrelerini ele almaktır. Bu bölümde ele alınan konu "Yunan Alfabesi, "Etrüsk Alfabesi, "Latin Alfabesi" ve "Rakam imi" alt başlıklanyla açıklanmışur. Eski Yunan, Etrüsk ve Latin alfabesinin oluşma ve gelişme aşamalannın özet olarak sunulduğu bu bölüm için çoğunlukla. çeşitli kapıar üzerine kazınmış tik çağda kitap dağıtımı ve kitapçılara ayırmışor. Üç alt başhktan oluşan bu bölümde Roma dönemi öncesi Yunanistan'da kitap sauşı ve dağıtımı; Roma döneminde kitapçılık;kitap armağanlan, kitap hırsızlığı ve kitap kıyımı konulan üzerinde durulmuştur. Roma tmparatorluk dönemi yazarlanndan Genç Pıinius kütüphanelerden, "ölülerin ölümsüz nıhlarının konuştukları :r" olarak söz eder. Blanck eserinin sezinci bölümünü çok sayıda kitabın mıı hafaza edildiği kütüphanelere ayırmıstır. Beş alt başhktan oluşan bu bölümde ilkin antik çağda edebi eser koleksiyonları ve bunların muhafaza edildiği kütüphanelerin ve devletin idari ve ticari kurumlannın yazılı belgelerinin muhafaza edildiği arşivlerden ayınmı ortaya konduktan sonra, Yunanistan'da kurulmuş kamu kütüphanelerinden, özel kütüphanelerden ve okul kütüphanelerinden, bunlann kinıler tarafından kunılduğundan ve kütüphane yöneticilerinden ve muhafaza ettikleri kitaplann türlerinden söz etmektedir. Aynca en önemli Hellen kütüphaneleri Iskenderiye'deki Museion ve Pergamon kütüphanelerinden veburalarda yapılan filolojik çalışmalar, Hellenistik dönemde ortaya çıkmış okul kütüphaneleri olan "gymnasion" kütüphaneleri de bu bölümde anlatılmaktadır. Bölümün diğer konulan Romalılar'ın özel kütüphaneleri ve Roma'da kurulması planları ilk olarak Tulius Caesar tarafından baslatılan kamu lcütüphanelerinin kuruluş ve gelişmesi, imparatorluk döneminde Roma dısındakifcenderdekurulmuş kamu kütüpnaneleridir. Bunlar arasında Ephesos kentinin kütüphanesi Celsus'tan ayrmtdı olarak söz edilmektedir. En iyi korunmuş antik kütüphanelerden biri sayılan Celsus kütüphanesi Ephesos'un parlak dönemini yaşadığı 2. yüzyılda özel bir bağışla kurulmuştu. S Dokuzuncu bölümü Yazar antik çağ kütüphanelerinin iç ve dış mimarisine ayırmıstır. Blanck'ın yazıtlara ve antik yazarlann eserlerine, aynca kazı sonuçlanna dayanarak anlattığı antik çağ kütüphane mimarisinin, İmparatorluk döneminde kamu kütüphanesi düşüncesinin gelişmesine paralel olarak mimari açıdan değışime uğradığını ve bazılan sadece kitap depolanndan, bazılan da hem toplantı hem de okuma salonu olan 'oikos'tan ibaret olan Hellenistik Yunan kütüphanesinin yerini, büyük salonlan ve duvar nişlerinde gömme kitap dolapları bulunan, böylece okuma ve saklama işlevinin ıkisine birden sahip salonlann bulunduğu yapılann aldığını görmekteyiz. Yazann ifadesinden anlaşıldığına göre, antik çağdaki bir kütüphanenın mimarisine ilişkin ye terli belge ve buluntulara sahip olmakla birlikte, kütüphanelerin içindeki mobilyalar açısından aynı şey söylenememektedir. Onuncu bölümde antik çağda kütüphanelerin işletimi ve idaresi üzerinde'duran yazar, bu konuda günümüze çok az somut veri ulaştığını ve tek tek bilgileri genelleştirmenin de sakıncalı olduğunu, aynca kütüphanc personeline ilişkin bilgilerin de sınırlı olduğunu belirtmektedir. Ünlü hatip ve devlet adamı Çicero'nun söylediği gibi (de republica 1,14), kendilerine zaman ayırdığımızda bizi asla geri çevirmeyen sadık ve güvenilir dosdarımız kitaplanmızın tarihcesi ile ilgilenenlere Horst Blanck'ın kitabı kaynak kitap olarak önerilmektedir. Aynca eserin Türkçemize aktanlışında, Çevinnenin basansını gösteren dilinin akıolığı ve anlaşılırlığı açı sından da okunması ısrarla önerilmektedir. • (*)t Ü. Ed. Fak. Latin Dilive Edcbiyatı Bölümü. Antikçağda Kitap/f iorst Blanck/ Çev Zehra Aksu Yılmazer/Dost Kitabevi Yaytnlan /274 sayfa + 121 resim vefotoğraf. K İ T A P Bir kütttphanenln duvarfreskl. kitap okuyan Augustlnus. SAYFA 10 C U M H U R İ Y E T SAYI 577