Katalog

Prof. Dr. NUR AKIN * ürkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı'nın Axa Oyak Holding A.Ş. için hazırlamış olduğu "Tacques Pervititch HaritalarınJa Istanbul" kitabı, lstanbul'la ilgili arastırmalarda önemli başvuru kaynaklarından biri olan bu haritaların bir araya getirilerek yayınlanması açısından çok yararlı bir çalışma olmuştur. Kitap haritalan eksiksiz olarak vermenin yanında, içerdiği üç kapsamlı değerlendirme yazısıyla salt bir harita kataloğu olmanın ötesine geçmektedir. tlhan Tekeli "Insanın çevresini büme, denetleme ve yorumlama aracı olarak haritalar" (s. 79) adlı yazısında, haritalann hazırlanışından yıllar sonra, içerdiği bilgilere bağlı olarak esas hizmet amacının dışında ua, çok farklı biçinderde değerlendirüebileceğini vurgulamakta ve Pervititch haritalannın çok zengin bir kaynak olarak araştırmacdann yorumlannı beklediğini belirtmektedir. Murat Güvenç "Pervititch haritalan: îstanbul için bitmemiş bir araştırma projesi" (s. 1119) adlı yazısında, Pervititch naritalannın genel bir değerlendirmesini vapmakta ve DU haritalann, bugün artik büyiik ölçüde değişmiş olan îstanbul kent dokusunun verilerini ortaya çıkartacak büyük bir birikim içerdiğjni ve yeniden değerlendirilmesi gereklıliğini vurgulamaktadır. Müsemma Sabancıoğlu da "Jacques Pervititch ve haritalan" başlddı yazısında (s. 2124), 1870'li ydlardan itibaren Ostnanlı împaratorluğu'nda faaliyete geçen vabancı sigorta şirketleri ile 1893'den itibaren onu izleyen yerli sigorta şirketleri ve bu bağlamda yapımı gerçekleştirilen sigorta haritalanndan söz etmekte, J. Pervititch'in haritalanndaki aynntılar üzerinde durmakta, aynca Hırvat asıllı tooeraf mühendisj. Pervititch'in kimliği akkında da önemli bilgiler vermektedir. Konuyla ilgili olarak birbirini tamamlayan üç kapsamlı makalenin ardından, "haritalann sıralanışı hakkında" bilgiler verilmektedir. Bu bilcilere göre, J. Pervititch tarafından hazırlanan Beşiktaş; Ortaköy; Beyazıt; Şişli ve Kadıköy'e ait paftalann eksiksiz olduğu saptanmış, ançak Beyoğlu; Taksim; Eminönü; Fatih ve Üsküdar semtleri için tam bir sıralama gerçekleştirilememiştir. Yazıda, söz konusu eksikliklere ilişkin görüşler üzerinde durulmakta ve gerekçeleri tartışılmaktadır. Aynca, Axa Oyak koleksiyonundaki haritalann bir araya getirilmesinden sonra, söz konusu harita Koleksiyonunu içeren diğer kurumlardaki paftalarla da karşdaştırma yapddığı ve eksikliklerin diğer kuruluşlarda da bulunamamasına bağlı olarak, yayında bir araya getirilen koleksiyonun tam olduğu sonucuna varıldığı vurgulanmaktadır. T İstanbul kent tarihi açısından DELEON önemli bir kavnak lar" ve "bina ve açık alanlar" dizinleriyle sona ermektedir. Genel haritaların ötesinde kenti oluşturan bölgelerin aynntılı haritalannın elde edilmesi gerekliliği, özellikle 19. yüzydın ikinci yansından itibaren Îstanbul için büyük önem taşıyan konulardan biri olmuştur. 1848 yıfından çıkanlan Ebniye Nizamnamesi ve her seferinde geliştirilerek daha kapsamb önlemler içeren sonrakiler(l), tstanbul'un geleneksel ahşap konut dokusunun kâeirleştirilmesi konusunda etkin girişimlerdir. Gerçekten de bilindiği gibi îstanbul, ahşap yapı yoğunluğuna nağlı olarak, sdc sılc çıkan yangınlardan önemli ölçüde etkilenmiştir (2). Özellikle 18501900 yıllan arasmda neredeyse her bölge gerek kentsel, gerekse de yapısal ölçekte büyük değişimler geçirmiştir. Söz konusufizikseldeğişimler, her seyden önce bu süre içinde çıkan yaneınIarla boşalan alanlardan ve bu alanlara getirilen yeni düzen ve imar kurallanna uygun yapılaşmalardan kaynaklanmaktadır. Örneğin A. Ubicini 1850'li yıllarda Beyoğlu bölgesinden söz ederken "Burada yangınlar bir anda herşeyi silip süpürüyor. Pera sakinleri, Boğaz'a bir hartalığına gidip geri döndüklerinde evlerini bulamayabılirler" diye yazmaktadır (3). ÖzeUikle 1865 tarihli Hoca Pasa ve 1870 tarihli Pera yangınlan, biri tarihi yanmadanın önenıli bir bölümünü, diğeri Taksim'den Galatasaray'a dek uzanan olduk;eniş bir alandaki yapılaşmayı ortadan Idıran büyük felaketlerdir. Bu tarihlerde, bazı yabancı sigorta şirketlerinin Istanbul'da şube acmakta olduklan ve bıınu da gâzete ilanlanyla halka duvurduklan gözlenmektedir. Örneğin 6 Âralık 1864 tarihli Joumal de Constantinople adlı güıılük gazetede Ingiliz Royal Insurance Company'nin Galata, Peştemalcı Sokak'taki acentasının, aynı gazetenin 2 Ocak 1866 tarihli nüshasında da, 1710'da kurulduğu belirtilen "Sun Fire Office"in tarihi yanmada, Galata ve Izmir'deki acentalarının duyurusu yer almaktadır. 1870'li yıllardan itibaren Istanbul'daki yabancı sigorta şirketlerinin sayısında artış gözlenmektedir. 1893 yılında da, ilk yerli sigorta şirketi olan "Osmanlı Umum Sigorta Şirketi" faaliyete geçmektedir(4). 189O'lı vıllarda Istanbul'da "sigorta işleri için elverişli olacağı vurgulanan" haritalann yapımına başlânmaktadır. Örneğin 28 Nisan 1890 tarihli La Turquie gazetesinde "Huber Efendi" tarafından yapılan 1/1000 ölçekli Galata, Taksim ve Pangaltı bölgelerini içeren bir haritanın yakında tamamlanarak yayımlanacağı ve bu haritada her yapının malzemesi, kapı numarası, sokak adlarının verileceği ve yangın musluklannın yerlerinin de belirtilmis olacağı haberi çıkmaktadır. 1895 tarihli R. Huber haritası bu bölge için önem taşıyan ilk kapsamlı haritadır. 1900'de kurulan "Türkiye'de Çalışan Yabancı Sigorta Şirketleri Cemiyeti"nin (5) 190506 yıllan arasmda E.Goad'a yaptırdığı haritalar da, J. Pervititch haritalarına öncülük eden ve onunla bütünleşen aynntılı paftalar içermektedir. Ancak DU haritalar da Huber haritalan gibi, sadece belirli bölgelerle sınırb kalmıştır. Pervi 19.yüzy*ılWnclYaronıta ktanburun önenH Yngrtan ve Harita ÇJurma Çatynahn titch haritalanyla karşdaşurddığında, verilen aynntı düzeyinin de daha az olduğu görülmektedir. Jacques Pervititch'in hazırladığı haritalar ise, Istanbul'da resmi triangülasyon işlemlerinin tamamlandığı bir dönemde (6), kendisinin de her paftada belirttiği gibi "şehrin resmi triangülasyonu mucıbince, tanzim ve terzim edilen gayri menkul haritasıdır". J. Pervititch haritalannda, 191019 yıllan arasmda önce Fransız Topoğraf Cemiyeti'ne, daha sonra da bir A1man firmasına devredilerek tamamlanan kadastral sigorta haritalarını baz olarak almıştır (7). ParvttttchHarltalarnn C Haritalar Istanbul'un toplam 9 bölgesini içermekte ve kitapta Beşiktaş, Beyazıt, Beyoğlu, Taksim, Eminönü, Fatih, Kadıköy, Şişli, Üsküdar sırasıyla verilmektedir. Her yeni bölge, haritalan verilmeden önce bir sayfalık bir metinle tanıtılmakta, aynca tarihi fotoğraflarından biriki ömek sunulmaktadır. Bu bilgilerin ardından, bölgenin rehber planı ve bu planda üzerinde numaralandırdarak belirtilen kesimlerin daha büyük ölçekli haritalanndan oluşan alt paftalan verilmektedir. J. Pervititch haritalannın ardından, bu haritalann devamı niteliğindeki Y. Mimar Suat Nirven tarafından yapdmış olan ve32 paftadan oluşan haritalar verilmekte, böylece Pervititch'i tanıaınlayan eksiklikler de yavınlanmış olmaktadır. Pervititch haritalannda paftalar üzerinde yer alan sokak ve yer adlan, aranan adreslerin bulunması konusunda da yararlı olmaktadır. Buna bağlı olarak kitap, aranan sokak, cadde, bina ve açık alanlann sayfa, pafta ve ada nosuna bağlı olarak kolayca bulunabilmesini amaçlayan "sokakCUMHURİYET KİTAP SAYI 607 Pervititch haritalan 1922 tarihli Beşiktaş ilçesi rehber planıyla başlamakta ve 1945 tarihli "Beyoğlu Kazası, Merkez Nahiyesi, Çukur, Kalyoncukulluğu, Kamer Hatun Mahalleleri"ni içeren paftayla tamamlanmaktadır. Ancak kitabın başında "Haritalann sıralanışı hakkında" başlıklı yazıda da belirtildiği gibi, tüm haritalar değerlendirildiğinde, 192245 yıllan arasındaki bu harita çıkarma sürecinde zaman zaman başta belirlenen sistematiğin dışına çıkıldığı, bir bölgede bir dönem eksik bırakılan bir kcsime daha sonraki bir tarihte geri dönülerek tamamlama yapıldığı görülmektedir (8). Haritalann ölçekleri, rehber plan bazında 1/5000, 1/4000,1/2400 ve 1/2000 gibi çeşitlikler göstermektedir. Söz konusu rehber planlann üzerinde numaralanan ve daha aynntılı çizimler içeren alt paftalarda ise ölçek 1/1000, 1/750, 1/600, 1/500, 1/375 ve 1/250 arasında değişmektedir. En sık kullanılan 1/1000 ve 1/500 ölcekleridir. Kitapta 9 bölge altında toplanan Pervititchharitalanyla, Istanbul'un Bakırköy, Yeşilköy, Boğaz köylerinin Avrupa ^akasında Ortaköy, Asya yakasında aa Üsküdar ve Kuzguncuk dışında kalan bölgclerinin kapsamlı haritalan elde edilmiştir. Yukarıda da vurgulandığı gibi, ahşap ağırlıklı konut stoğunun her yd çıkan yangınlarla büyük ölçüde ortadan kalknğı Istanbul'da, J. Pervititch'in yangın riskini olumlu/olumsuz etkileyen en küçük aynntıyı bile kapsamlı lejand gruplamalanyla bu haritalara yansıttığı görülmektedir (9). Yapı tipleri, cıkmalar, çatı biçimlenişleri, kat adederi, bahçe/avfu duvarlan, girişler, sokak adlan, topoğrafik veriler, boşluklann niteliği gibi çok sayıda aynntı, ele alınan bölgenin otarihteki durumunu kapsamlı birbiçimde sergilemektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi, J. Pervititch ilk harita çıkanııa çaLşmalarına 1922 ydında Beşiktaş ilçesivle başlamıştır. Bu bölgeyi ve "Stamboul" adıyla verilen ve tarini yanmadanın güneyde Mannara sahilinde Küçük AyasofyaVenikapı, kuzeyde de II. Mahmud TürbesiBeyazıt arasını ele alan 192223 tarihli planı ve alt paftalannı erken örnekler olarak daha aynntılı bir biçimde incelemek ilginç olacakur. Beşiktaş'ın 2 Aralık 1922 tarihli rehber planı 1/2400 ölçeklidir. Üçü 1923'e tarihlenen on dört adet alt paftanın ölçeği ise 1/600'dür. Ük alt pafta, rehber planda 1 no.lu olarak gösterilen kıyı.bölgesini içennektedir. Burada 1922 ydında var olan ve Bekir Bey, Hikmet Bey, Rıza Bey konaklan olarak adlanyla belırtilip bahçe ve müştemdadanyla çizden konutlar ANITSAL İSTANBUL (Gezgin Rehberi) Tarihi Yarımada'da, istanbul Boğazrnın Marmara Denizi'yle kesiştiği noktada ve Büyükada'da bulunan anıtyapılann bir bölümünü derinlemesine inceleyen Anıtsal istanbul (Gezgin Rehberi), "okuyarak gezenler" için vazgeçilmez bir başvuru kitabı... REMZI KITABEVI