Katalog

1988 yılında Londra'da öldüğünde arkasında otuzun üzerinde şiir kitabı, düzyazı derlemeleri, sahne, roman ve radyo oyunu bırakan, gazeteci ve çevirmen, Erich Fried, Avusturya Sayaş Sonrası Yazını'nın en önemli adlarından birisidir. ŞENER BAĞ Ünlü besteci ve orkestra şefi Gustav Mahler, Avusturya'da Bohemyalı, Almanya'da Avusturyalı ve dünyada da Musevi olarak tüm yaşamı boyunca kendini üç kat yurtsız duyumsadigını bir keresinde dile getirmistir. Kuşkusuz Mahler'in yaşamsal temel d.eneyımi olarak betimlediği bu durum, Üçüncü Reich'ın taşkınlıklannı yaşamak zorunda kalan bir ömriin somıjt tarihsel deneyiminden ayırt edilemez. Çünkü yurtsuzluk yaşam duygusu, Nasyonal Sosyalist Almanya'daki soykırırndan kurtulup zorunlu olarak geçici sürgün yaşam biçimini benimseyen çoğu sanatçı için yurtlarından sökülüp atılma somut deneyimine dönüşmüştür. Daha sonra da herhangi bir dış zorlama olmaksızın, eskiden olduğu gibi Almancaya sıkı bağlarıyla Fransa, Belçika ya da Isyeç gibi herhangi bir ülkede bu yaşam biçimini devam ettirmişlerdir. Mahler'in özgün 'üç katlı yurtsuzluk' kavramı, 1938'den 1988yılınaaölümüne kadar şair olarak Londra'da yaşayan, Almanya da Ayusturyah, sürgünde Alman ve dünyada ise bir Musevi olan 1921 Viyana doğumlu Erich Fried için de geçerlidir. Çünkü dönemin koşullan, 1927 kanlı cumasını vel934 iç savaşını hazırlayan Avusturya metropolferindeki sosyal gerilimler ve her geçen gün biraz daha büyüyen antisemitızm ve on yedi yaşındaki bir liseliyi siyasi sakıncaliya dönüştüren nasyonal sosyalizm, tüm bunlar Erich Fried'i yurtsuz yapmışar. Bunun sonucunda ise çocukluk, yurt, yitirilmiş anımsama ve cennetsel mutluluğa olan arayışyurtla bağlantılı bu örgeler Fried'in şiirlerinde hep var olmuştur. Yitirmiş olduğu yurdunu yeniden edinme eirişimi buna karşın, hep başansızdır: '%ovulan için yurt her zaman yitirilmiş demektir. Ayaklannın altındaki toprağtn kaydtğı insani sınır bölgelerine ıtilmiş olarak kendini görür."(1) 1938 yılında Avusturya'nın Almanya topraklanna katümasından kısa bir süre sonra babası Gestapo sorgulamasında öldüğünde daha on yedisinde olan Erich Fried "faşizme, ırkçıltğa, baskı ve masum insanların sürgün edilmesine karşı biryazar"(2) olma nlanlarıyla İngiltere'ye kaçar. Londra'da komünistlerin ağırlığını oluşturduğu sığınmacı örgüderinde görev alır. Sığınmacı yıllarındaki arkadaşları arasında Avusturyalı yazar Hans FleschBrunningen, Theodor Kramer ve Hans Schmeier ve Breslavlı yazınbilimci Werner MUcKvardır. Müttefikler tarafından Londra'da yayımlanan Neue Auslese ve Blick in die Welt adlı dergilerde görev aldıktan sonra 1952'den itibaren BBC'de çalışmaya başlar; 1968'de de BBC'nin değişmeyen soğuk savaş tavn nedeniyle aynlır. Almanya "ya ancak 1953 yılında ayak basar, yurdu Vıyana'yı ise 1963 yılında yeniden eörür. Bu arada Erich Fried çevirmen olarak isim yapar (Dylan Thomas ve Willam Shakespeare'in yapıtlarını Almancaya çevirmiştir). 1956/57 arasında Alfred Andersch tarafından yayımlanan Texte und Zeichen adlı derginin baskı bölümünde Ingiltere muhabiri olarak ortaya çıkar. Almanya'ya yapmış olduğu seyanatleri ve artan ilıskıler sonunda onu parlamento dışı munalefete yaklaştırır (Konkret isimli dergiye katkıları ve Rudi Dutschke ile dostluk ve Grup 47'nin kongresine katılım, Debüt 1963). Buna karşın Londra'daki sürekli ikameti ve basına az konu olması, tanınma derecesini ilgili politik çevreyle sınırlamıştır, ancak 1997 Almanya Şiırleriyle (DeutschlandSAYFA 14 Inadına gudumluluk •• • •• Politik bir şair olarak Erich Fried ya da.. bir ilgisi olmayan ajitasyon şiiri suçîamasında bulunulur.(5) Fried, Vietnam'ın olaylann bir halkası olduğunu, fazla uzakta aeğil, aksine hemen kendi yanı basımızda aynı şeylerin var olduğuna Bonderme yapar (bu nedenle de başlıkta iki defa ve kullanılmaktadır, sanki ve Almanya, ve Avusturya gelecekmiş gibi). 1966'da yayımlanan ve Vietnam ve şiir kitabıyla lirikçi politik güdümlü yazına büyük bir adım atan Fried, devamlı olarak belleklerden giderilmemiş siyasi geçmişi ve nasyonal sosyalizmi irdeler, Şiir'de olduğu gibi: Şiir 1975 Ne degildir siir? Tüm Bunlan yazmak: Her geçen gün biraz daha büyüyen korkuyu ve her türlü mücadeleyi Üçüncü Reich'tan beşinciKeich'a geçerken olusan her seyi ve muhtemelen fasizm ismi altmda deve hatta belki de KZCVsiz ama ağtrltkl: olarak bilgisayar destekli meslekten men etme ve yaşam imhastnın her tür biçimiyle dünü yarına aktarmayı Tüm bunlan yazmak siir degildir mutlaka Ve o zaman tüm bunlarstz ülke de asla olmadığt sürece ne olurdu tüm bunlarstz bir siir? ClassenVerlag (yayınevi) 'Şiirler'in yeni basımı için görüşme istemınde bulunduğunda FriecTYayınevi'nden, şiirleri 'zaman üstü formüle etmeler olarak değ^l de, aksine politik ve toplumsal gelişmenın zaman belgesi olarak algılamak ıstemesiyle(6) artık eski biçimleri sınırsız bir şeblde savunamadığından dolayı, yeni kaleme aldığı karşı şiirlerle tamamlama isteğinde bulunur. Mısır şiirinden beri eski şiirlerinin politik güncelliği görselleştirebilme yetisini göremeyecek lcadar Ortadoğu'da cepheler keskinleşmiştir. Bu nedenle bu şiire karşı aşağıdaki şiiri yazar: tncil'i Ezbere Bilen Musa'dan beri îyi olarak değerlendirilir Mmrlıların ölümü ölümleri adilbir cezadtr onlara karşı savaş farklıdır diger tüm savaşlardan Eski Lahit yeni eylemler için bir izin belgesine dönüşür Suya kuma yalanlar yazıltr Susuz ya da yanık kanlı gerçekle (Befreiung von der Flucht, Classen, Hamburg 1968J Mısır'da olduğu gibi Fried, Tevrat'ın yorumlanması sorunsalını ele abr. Musa hadisinin artık ütopya olarak yalnızca oryantasyon vermez. aksine doğVudan devletin hizmetine sokulur, yani Tevrat, Mısırlılann ölümünü iyi olarak, başka (kutsal bir savasta ölümlerini adil bir ceza olarak, yeni eylemlere İ2İn belgesi olarak Tev 7 CUMHURİYET KİTAP SAYI 563 Gedichte) kamuoyunda geniş bir yankı uyandırmıştır. 6O'lı yıllan öğrenci nareketinin pek olmadığı yurdu Avusturya'da geçirdi. Bu bilinen bir şair degildir. Tlk başlarda arada sırada bulduğu işlerle sığınmacı yaşamını devam ettırebilen Fried, ilk faş^izm karsıtı siir kitabı Almanya Şiirleri'nı 1944 yılında yayınlar. Avusturya doğumlu, Musevi bir kan bağına sahip bir bırey olarak Fried, tarihsel ve güncel Musevi sorunu (Nazi dönemindeki Musevi katliamı, lsrail çatışması, 1972 Münih Olimpiyatları'na terör saldırısı) karşısında kişısel etkilenmişliğini göstermiştir, aynı zamanda Londra'daki coğrafik soyutİanma ve yeni bir kültür ve dil alanını tanıma ile (îngiltere) toplumsal siyasi durumu belirli bir uzaklıktan gözlemleyebilmeyi de başarmış^tır. Böylece Erich Fried'in liriğinde özel bir politik ilişki doğar. Tıpkı aşağıdaki Mısır adlı şiirde olduğu gibi: Mısır Vahşi askerleri gönderdiler çöl kumuna hiçbir ulak Ve Firavun ve Musa'ya karsı çtkan vahşıler gitti Kızıl Denize Kim dönüstürdü onlart köleye hiçbir haais hiçbir ulak Kum denizinde deniı kumunda oğullanm ölüdür (Gedichte, Classen Verlag, Hambunj Fried bu şiirinde Musevilerin Filistin'de bir devlet kurma istemlerini irdeler. Siyonistler kendi devlet alanlarına olan istemlerini bu hadisten aldıklarından Tevrat'taki Musa'nın hadisini mercek altına alır. Fried, burada Musa'nın hadisinin politik aktarım biçiminde bir suiistimalinin asla üstesinden gelinemeyeceğini vurgular (hiçbir ulak, hiçbir hadıs). Ulusal çelışkiler (MuseviMısırlı, FrarunKöleler) 1946'da artık realite degildir, dostdüşman şeması artık yoktur; yalnızca daha fazla kurban vardır ve kurban herkestir. Musevi ve Arap, zengin ya da yoksul herkes. Devlet adamlanrun değişken anonim onlar'ı kurbanlann bireysel ben'i izler (oğullarım). Aralarında hiçbir bağlantı yoktur, çöl ve denizden aynlmıştır (lusmen politik dünya durumu karşısındaki tam acizliğin simgesi olarak denlz ve çöl örgesi Frieu'de sıkça görülür). Fried'in somut politik görüşünün ilk kez bu şiirde ortaya ç^ıkrnış olduğu söylenebilir. Bu düşüncesıni Fried tek anlamlı tarihsel ve uzamsal ilişkiye oturtur. Politik düşünce açıklamasını Musevilerin durumundaki (oğullanm) doğrudan etkilenmişlikle birleştirir. Apokaliptik umutsuz şiir Wadi 1964 Wadi Kaldırdı kollartnı yukanya açtı iki yana yardtm için Sonra ise ölmüş olarak serildi boylu boyuna kuru nehir yatağında kızgtn taşlar arasında Gelen çöl yağmurunun selinde boğuldu Sudan önce yiizme bilmesinin de onafaydası olmadı (Warngedicbte, Hanser München 1963/64) Mısır şiirinin yazılmasından 18 yd aradan sonra Erich Fried çöldeki kurban görünümünü, hem de su simgesiyle birfîkte (gelen çöl yapnurununl selinde/bofaddu) yeniden ele alır. 1946 ile 1964 yıflan arasındaki dilsellikten öte içeriksel değişim göze çarpar. Söz konusu bu değişını ızleğın tanhsızleştirilmesi olarak nitelenir (3), yani doğrudan tarihsel ve uzamsal ilişki arka plana düşer. Coğrafi uzamlar (Mısır, Kızıl Deniz) artık belirlenemez, olay dünyanın herhangi bir yerinde bir çölün hiçbir yerinde gerçekleşir (yalnızca başlık wadi, bir Arap toprağının olduğuna gönderme yapar). Mısır şiirindeki gönderme yapan onlar' anonimi, sevilen bir kurbanın yerine bir o'ya dönüsür. Apokaliptik doğa şiirleri yazan Erich Fried, 1954'te No Future liriğinin umutsuz bosluğundan uzaklaşmava başlar. 1966 yılında ve Vietnam ve (und Vietnam und) adlı şiir kitabını yayınlar. Bu şiiriyle yeniden bir değişim gösterir. Bu döneme kadar daha önceki şiirleri Almanya Şiirleri, Avusturya Şiirleri hiçbir alman yayınevinde basılmadığından ve yazınsal uüzleme uyeun şiirlen Uyan Şiirleri (Warngedichte) liruc okuyuculann ezoterik bir çevresiyle sınırlıyken, 'Vietnam şiirleriyle' Fried genis bir Alman okuyucu kesimine ulaşmayı başanr. Çağdaş Alman şiirinde bir dönüm olarak nıtelenen, politik şiirin bir güncelleşmesi böylece gerçekleşir.(4) Büyük tartışmalan da beraberinde getiren ve Vietnam ve şiir kitabındaki Vietnam şürlerine sanatla uzaktan yakından