Katalog

TOKTAMIŞ ATEŞ aha öncclcri farklı alanlarda kaJem oynatan veyazdıklarını zevkle okutan Hıfzı Topuz, şimdi aynı "bilgi lendirmc" hedefini roman biçimindesunarak, daha kolay okunma ve daha geni§ bir kitleye yönelme yöntemini scçmiş. Once "Meyyale", daha sonra "Taiftc Olüm" ve nihayet "Paris'te Son Osmanlılar" başlıklı romanlarını, bu bakış açısı altında değerlendirmek gerekir. "Paris'te Son Osmanlılar", bir "intihal" tartışmasına neden olduğu için değerlendirmck istemiyorum. Ama Taifte Olüm, gerçektcn çok keyifle okunan ve aynı derecede öğretici olan bir roman. Zaten cdebiyat eleştirmeni olmadığım için, kitabın edebi açıdan değerlcndirumesi bana düşmcz. Ama "Tarihe meraklı bir toplumsal bilimci olarak", öğretici yanı üzerinde biraz durmak istiyorum. Yani Mithat Paşa'nın yaşamı vc öldürülmesinin bize öğretmesi gerekcnlcr üzerinde... *** 1822'dc doğan Mithat Paşa, Hafız Mehmet Eşref Efcndi'nin oğluydu. îlk adı Ahmet Şefik idi. Küçük yaşlarında Kuran eğitimine başladı. 10 yaşında Kuran'ı hatmetti ve Hafız Şcfik ünvanını kazandı. Zaten bir süresonra, henüz 13 yaşındaykcn Divanı Hümayun (Başbakanlık) kalcmine memur olarak alındı. Orada kendisine, Mithat Efendi adı verilccektir. Mithat Efendi, bir yandan Divanı Hümayun kalemindcki memuriyetini sürdiirürken, bir yandan da Fatih Medresesi'ndc, Arapça, Farsça, Mantık, tslam Hukuk vb. gibi konularda eğitimini sürdürecek ve 184ü'da, henüz 18 yaşındayken Sedaret Mcktubi Kalemi (Başbakanlık Yazı tşjeri) üst diizcy görevlileri arasina katılacaktır. Daha sonraki yıllarda Mithat Efendi'yi Şam, Konya, Kastamonu gibi değişik kentferde görüyoruz. Bir ara lstanbul'a atansa da, Anadolu vc Rumeli kentlerindcki görevlerini sürdürecek ve lstanbul'a 1857'dc geri dönecektir. Hıfzı Topuz dan keyifle okunan bir roman D Tail'te Öliim Uzun yıllar yayımladığı araştırma kitaplarından tanıdığımız Hıfzı Topuz, şimdilerde yazdığı romanlarla dikkati çekiyor. Ali Paşa'yı bu konuda ikna edcn Mithat Paşa, Sultan Abdülaziz'i de inandırarak 1968'de Devlet Şurası'nın açılışını yapar. 41 üyesi olan bu şuranın üyeîerinden 28'i Müslüman, 4'ü Rum, l'i Bulgar ve 8'i Ermeni'dir. Bu şuranın 1 yıl başkanlığını yapan Mithat Paşa, o bir yıl içinde hem ilk "sanayi mektebini" açacak, nem de Proudhon'un kredi sandığı proiesinden esinlendiği. "Emniyet Sandığı 'nı kuracaktır. Fakat Mithat Paşa'nın şura başkanlığı fazla uzun sürmez. Zira kendini her zaman desteklemis olan Ali Paşa'yla ters düşmüştür. Sorun Mithat Paşa'nın her türlü imtivc daha sonfa 1.5 yıl boşta kalır. Daha sonra, 1875'te gene Adliye Nazırı yapılır, fakat sadrazamlığa ycniden Mahmut Nedim Paşa getirilince istifa eder. Sultan Abdülaziz, artık dizginleri kaçırmıştır. Mahmut Nedim Paşa yı sadrazam yapınca, medrese öğrencileri ayaklanır. Bu ayaklanma "Talebei Ulum Ayaklanması" olarak isimlendirilir ve tarihimizdeki ilk öğrenci hareketidir. Ürken Abdülaziz, Mahmud Nedim Paşa'yı azleder ve Rüştü Paşa'yı sadrazamlığa getirir. Mithat Paşa yeniden kabineyc girer. Işin bu noktasında, tarihimizin ilk "hükümet darbesini" görüyoruz. Sadrazam Rüştü Paşa, Ordu Kumandanı Hüseyin Avni Paşa, Mithat Paşa, Şeyhülislam Hayrullah Efendi ve Kayserili Ahmet Paşa, Sultan Abdülaziz'i devirip yerine Murat Efendi'yi tahta çıkartma kararı alırlar. Bu karar başarıyla yaşama geçirilir ve Murat Efendi 93 gün oturacağı tahta çıkartılır. Fakat Sultan Murat hastaydı. Ve iktidarda olmanın gctirdiği sorunlar, rahatsızlığını iyicc arttıruı. Abdülaziz'i deviren ekip, Sultan Murat'ı da tahttan alarak, yerine meşrutiyeti ilan etme konusunda söz veren Abdülhamit Efendi'yi tahta çıkarttı. Teşkilatı Esasiye'yi (anayasa) hazırlamak Mithat Paşa'ya düşmüştü. Anayasa'nın hazırlanması zorbirsürcçti. Özellikle Abdülhamid'e azil ve sürgün yetkileri vercn 113. madde çok tartışıldı. Başta Namık Kcmal olmak üzere, tüm "Jön Türklcr" bu maddenin anayasaya konmamasını istiyorlardı. Fakat Mithat Paşa bu maddcyi koydu. (Aynı maddenin kendisine uygulanabileceğini nerden tahmin edebilirdi ki?) Bu arad.) Sultan Abdülhamit, 31 Ağustos 1876'da tahta çıkmıştı. Sadrazam Rüştü Paşa da, aynı yılın 20 Aralığında istifa edince, Mithat Paşa ikinci kez sadrazamlığa atandı. Bu "atanma", sonun başlangıcıydı. Gerçekten kısa bir süre sonra sadrazamlıktan azledilecek ve Brindizi'ye sürgüne gönderilecektir. Sürgünü boyunca Napoli, Roma, tspanya, Paris'e gidecek olan Mithat Paşa, uzunca bir süre oturacağı Londra'ya gelecek ve daha sonra kısmı bir affa uğrayarak Girit'tc oturmasına izin verilecektir. Abdülhamit, Mithat Paşa'yı sürgüne götürmekte olan Izzettin vapuruna, Çekrnece açıklannda bekleme emrini verir. Eğer ciddı bir tepki olursa sürgün karannı geri alacaktır. Fakat hiçbir tepki doğmayınca, gemi yoluna devam eder. Mithat Paşa, Girit'teyken affa uğrar ve Suriye Valiliği'ne atanır. Kısa bir süre sonra Aydın Valiliği'ne atanacak ve gene kısa bir süre sonra Sultan Abdülaziz'in öldürülmesiyle ilgiü olarak tutuklanacaktır. Tutuklanacağını anlayınca îzmir'deki Fransa Konsolosluğu'na sığınan Mithat Paşa, beklediği dış ve iç destek sağlanamayınca teslim olacak 1881 'de toplanan Yıldrz Mahkemesi'nce idama mahkum edilecektir. Sultan Abdülhamit Mithat Paşa'nın idamının çıkartacağı gürültüden ürkeder, cezayı müebbet hapse çevirir. Amacı sürgünde öldürtmektir. Ve gerçekten gene Izzettin vapuruyla Cidde'ye ve oradan TaiPa gönderilcn Mithat Paşa, burada 1884'teöldürüldü. Öldüğünden emin olmak isteyen Abdülhamit, kafasının lstanbul'a getirilmesini istedi ve gözleriyle gördükten sonra rahata erdi... 1951'de TaiPten kemikleri abnarak Hürriyeti Ebediye tepesine gömülen Mithat Paşa'nın kafatası yoktu. *** tlginçbiryaşam... Kimi zaman gururvc rici, kimi zaman hüzünlendirici ve çoğu zaman düşündürücü... Hıfzı Topuz, bu ilginç yaşamı tüm aynntılarıyla gözler önüne seriyor. C) hüznü yaşatıyor ve düşündürüyor. Taifte öldürüleceğini anladığı zaman, ruhunun derinliklerindeduyduğu acıyışöyle betimliyor: "...Yabanci gazetelcr yıllar boyu onun resmini yayınlamışlardı. Mithat Paşa, Osmanlı devletinde reformun, Batı'ya yaklaşmanın, uygarlığın, insan haklarının simgesi olarak görünüyordu. 'La Presse Illustree' gazetesi 1878 Ekim'inde onun resmini Avrupa'nın dört büyük liderinden biri olarak Bismarck, Gambetta ve De Frcycinet'nin arasında basmıştı. Avrupalılann kendisine büyük saygısı ve hayranlığı vardı, ama ne olmuştu sonra? Yıldız Mahkemesi idam kararı verirken Avrupa'nın bütün tepkisi sözde kalmıştı. Gazetelerde sütun sütun yazılar çıkmıştı, ama ncyc yarar? Hiçbir devlet onun TaiPe gönderilmesini önlemek için en ufak bir girişimdc bulunmamıştı. Acı olan da buydu. Bunları düşünmek istemiyordu..." Avrupa Mithat Paşa'yı kurtarmak için kılını kıpırdatmamıştı ama, ölümü duyulduöu zaman kıyamet koptu. Ancak bu tepkiler artık çok gecikmiş tepkilerdi. Hıfzı Topuz'un Mahmut Nedim Paşa'nın ilk azfinden sonra gecirdiği soruşturmayı betimletliği bölümleri çok ilginç Duldum. Zaman içinde pekde bir şey değişmiyor galiba... "...Mithat Paşa, 'Mahmut Paşa' dedi, 'hakkınızda nıaalesef çok kötü bir dosya hazırlandı. Sizi buraya çağırmamızın nedeni şu: Bir süre öncc Hazine borçlarının ödenmesi için 'Itibari Umumi Osmanlı Kumpanyası'ndan da on milyon lira borç almışsımz. Bu borcun alınmasına yardım cdcn Dobini adındaki bir bczirgâna mükafat olarak yüz bin lira ödemişsiniz. Hazine deftcrlerindc öyle görünüyor. Oysa öyle bir adam ortada yok. Borç andlaşmasında da böyle bir komisyondan söz edilmiyor. Araştırdık, bu paranın ödenmesini siz istemişsiniz. Söyleyin bakalım ne yaptınız bu paraları?.. ...Mahmut Paşa, "Efendim, sayın Sadrazam hazrederi, ortada bir devlet sırn vardır, açıklayamam." "Ne demektir devlet sırn be adam? Sen kime yutturuyorsun devlet sırrını?" "Muhterem Sadrazam Hazrederi, açıklayamam, devletin yüksek menfaaderi ve imparatorluğun bütünlüğü söz konusudur..." Tartışmalar böyle sürüyor ve sonunda bu parayı takside geri ödemesine karar veriliyor. Fakat Abdülaziz tarafından affediliyor. Belki de" Verdimse ben verdim kime ne..." demiştir. *** Ikinci eşi Şehriban'ın yazdığı ve Mithat Paşa'nın boğulduktan sonra üzerinden çıkan son mektup, günümüze kadar uzanan bir umut ve aydınlığı yansıuyor: "...Hiç unutulmadınız Paşam, her yerde insanlar sizden söz ediyor, ama seslerini duyamıyorsunuz. Bu suskunluk, çığlıklann, naykınşların, gümbürtülerin öncesindeki bir korku sessizliği. Bu sessizlik bir gün patlayacak Paşam, hem de öyle bir patlayacak ki, yeri göğü yıkacak. Yıldız Sarayı tozdan dumandan görülmeyecek. Sonra ortalık aydınlanacak yavaş yavaş, güneş bu kez Batı'dan doğacak Paşam. O güneşin doğacağını siz müjdelemiştiniz zaten... ...Bayrağı yetiştirdiğiniz gençler taşıyacaklar. Ama siz onlann önünde olacaksınız. Umudunuzu kcsmeyin sakın. Sizi örnek alan nice insanlar yetişti ve daha nice insanlar yetişecek ve açtığınız nurlu yoldan ilerleyecekler..,." "TaiPte Ölüm", çok ilginç bir kitap. • TaiPte Ölüm / / hfzı Topuz / Remzi Kıtabevı / 256 s. + 16 s resim. CUMHURİYET KİTAP SAYI 516 O sıralarda sadnızam Ali Paşa, bu genç menıurla yakından ilgilcnmckte ve önünü açmaktadır. Fakat Kırım Savaşı nedeniyle lstanbul'a gelen yabanci askcrlcrle iliski kurmakta zorlanan Mithat Efendi, Batı dilleri ve Batı kültürü alanlarındaki yetersizliğinin bilincindedir. Bu nedenle Ali Paşa'ya, kendisini bir dış göreve atamasını ya da görgüsünü arttırmak için göndermesini rica eder. Ali Paşa'nın yönlendirmesi üzerine gittiği Paris'te Mithat Efendi'nin ufku açılacak ve yönü belirlenecektir. Özellikle Paris'te, eski bir Osmanlı görevlisi Necmettin Efendi, Avrupa'nın gecirdiği ve geçirmekte olduğu değişim ve dönüşümü kendisine anlatacak ve kızı Meryem Hanım, Mithat Efendi'ye Fransızca öğretecektir. Sadrazam Ali Paşa, 1858'de lstanbul'a dönen bu genç memurunu Meclis'i Valâ (Yüksek Meclis) başkâtipliğine atayacak ve Mithat Efendi 1861 de,nenüz29yaşındayken, vezir rütbesiyle Niş Valiliği'ne atanacaktır. Niş Valiliği sırasında çok başarılı olan Mithat Paşa, güvenliği sağlayacak, ulaşım, iskân vb. alanlarda önemlı adımlar atacaktır. Gene aynı dönemde "Tunas" isimli bir gazete çıkartacak, kuracağı "Yardırn Sandıklarıyla", çiftçinin kendi kaynaklarıyla sağladığı kaynaktan düşük faizle borç almasını sağlayacaktır. Bu proje daha sonra Ziraat Bankası'na dönüşecektir. Mithat Paşa'nın Nış'teki bu başarıları üzerine Varna, Sofya, Ruscuk, Tırnova ve Viden, Tuna Vilayeti" adıyla birleştirilecek ve yönetimi Mithat Paşa'ya bırakılacaktır. Mithat Paşa, 1868'de lstanbul'a döner. Sadrazam Ali Paşa kendisinden çok memnun olduğu gibi, Sultan Abdülaziz de, Avrupa dönüşü uğradığı Tuna vilayetinin merkezlerinden çok memnun kalmıstır. Fakat Mithat Paşa'nın kafasında bambaşka bir proje vardır. Biri "Şıırayı Devlet" kurmak ve sadrazam ve vekiilerin karşısuıda bir denctim vc denge unsuru oluşturmak. SAYFA 8 Yabancılariailfki bdncl kez sadrazamhk Hrfzı Topuz yaz sözleşmesini şuradan geçirmek istemesidir. Sorunun büyüyeceği belli olunca istifa eder ve Bağdat Valiliği'ne atanır. Tuna vilayetinde gösterdiği yöneticilik başarılarını burada da gösteren Mithat Paşa Bağdat'ta 3.5 yıl valilık yapar. Fakat Ali Paşa yerine sadrazamlığa getirilen Mahmud Nedim Paşa ile ters düşünce, bu görevinden de istifa eder. Ailesiyle birlikte îstanbul'a dönmek üzere Halep'e gelen Mithat Paşa'yı, tatsız bir sürpriz beklemektedir. Burada, Sivas'a sürgün edildiğini öğrenir ve tutuklanmak istenir. Fakat daha sonra bu sürgün kararı geri alınacak ve Edirne Valiliği'ne atanacaktır. Bunun üzerine Edirne'ye gitmek üzere, Istanbul vapuruna biner. Mithat Paşa Istanbul'dan Edirne'ye geçemeden bir sürpriz daha yaşar ve Mahmud Nedim Paşa'yı azleden Sultan Abdülaziz, bu makama Mithat Paşa'yı getirir. Henüz ellisine gelmemiş olan Mithat Paşa'nın bu ilk sadrazamlığı 2 ay 17 gün sürecektir. Bu dönemde Mahmud Nedim Paşa'nın "ibretlik" bir sorgusu vardır ki, buna biraz aşağıda değineceğim ve devlet yönetimimizde fazla bir şey değişmediğini göstereceğim. Fakat şimdi gene Mithat Paşa'nın yaşamının ananatlarına dönelim. Abdülaziz'le ters düştüğü için görevden alınan Mithat Paşa, 1873'te Adliyc NazırlığVna atanır vc 6 ay görev yapar. Daha sonra 3 ay Selanik Valiliği'ni görevini yürütür Son mektııı MRhat Paşa'ya bir sârprfz