Katalog

Duras'ın elimizdeki romanı, Bay Andesmas'ın kişiliğiyle simgelenen Batılı anamalcı düzcnin her bakımdan . yazgısal sonunu Detimlemekte. ERTUGRUL EFEOGLU argucritc Duras'ın tngiliz Sevgili adlı romanı üzcrine yazdığım vcCumhuriyet Kitap'ın 460. sayısında yayımlanan yazımın sonlarında, roman kişderinden sağır vc dilsiz Marie Therese Bousquet'nin, ilctişimin güçleştiği toplumsal düzcnin alegorisi olabileccğini yazmıştım. Bay Andesmas'ın Ikindisi'nde de "alegorik" bir roman kişisinin varlığından söz cdilcbilir. Bu kişi, romanın başkişisi olan Bay Andcsmas'tır. Romanda, Bay Andcsmas, anamalcı düzenin alegorisi olarak işlcv üstlenmiş gibidir. Bu bakımdan, yapıt, Marguerite Duras'a diinya görüşünü roman gerçekliği içinde yansıtma olanağı vermektedir. Margucritc Duras yaşamının bir döne minde Varoluşçu düşünceye yakınlık duymuşsa da, Marxçı düşüngüyü yazar lık yaşamının ilk yıllarından ölümüne değin temel dünya görüşü olarak kesintisiz sürdürmüş bir Fransız yazandır. Bay Andesmas'ın tkindisi bu bakımdan ilginç bir kcsişmenin ürünü gibidir. Yapıtta, bir yandan Marxçıhğın da etkisiylc, çıkışı olmayan anamalcı düzenin örtük bir eleştirisi yapılırken, bir yandan da anamalcı düzendeki bireyin varoluş kaygısı, gene Varoluşçu bir algılayış içinde sunulmaktadır. Bav Andesmas'ın Ikindisi MarflucrHc Dıııu** BAYANDKMASIN IKİNDİSİ Marguerite Duras'tanfarklı bir roman M Romanın baş kısısı olan Bay Andesmas'tan yola çıkarak duruma açıklık getirelifn: Bay Andesmas yetmiş sekizyaşında, hantal gövdcli, bedensel ve duygusal işlekliğini çoktan yitirmiş bîr kişidir. CîiiçlükJe devinmekte, somut varlığını sürdürcbilmck için başkalarına gercksinme duymaktadır. Hantallığı dışında, en belirgin özelliği, varsıllığıdır. Güçlükle kımıldatabildiği "yığın" durumundaki gövdesini koyu renkli, pahalı kumaştan diikilmiş giysilcr içinde gizlemektedir. Duygusal yaşamımn da, cinsel gücünün dc sonıına gelmiştir. Tek gücü, satın alma gücüdür. Varlığını bu güç sayesinde belirginleştirmekte, adını bu güç sayesinde gündemdc nıtabilmektcdir. Nc var ki bu güç, çelişkin biçimdc Bay Andesmas'ın gitgide daha da yalnızlaşmasına, toplumdan tümiiyle soyutlanmasına da yol açmaktadır. Her yanı orman olan bir tepede, köye tepedcn bakan bir ycrde satm aldığı cv onurı bu acıklı varsıllığını pek gii zel.yansıtır. Ote yandan, yetmiş sekiz yıllık bir yaşamdan sonra iyice yaklaşılmış olan ölümden kişinin dana ıızun süre kaçması nasıl olanaksızsa, Marxcı bakış açısına göre, özellikle 1%()'lı yılların yaygın vc güçlü "bilimscl" beklcntisi uyannca, neredeyse yazgısal biçimdc sonuna gclinmiş olan anamalcı düzenin varlığını daha ıızıın sürc koruması da öylc olanaksızdır. 1 ıpkı kuramdaki gibi, gitgide büyüyüp hantallaşan anamalcı düzen, Bay Andesmas ki şdiğiyle, roman gerçekliği ieindc dc çelişkin biçimde kendi kaçınılmaz sonunu beklemcktedir. "Beklemek", özellikle 1950'liyıllardan başlayarak Batı'da pek çok yazınsal yapı tın temel izlcklcrden biri olmuştur. $amuel Beckett'in Godot'yu Bekierken (1953) adlı tiyatro oyunu, "bckleyis" izleğinin işlendiği, yirminci yüzyılın ikinci yarısmdaki Batı yazınına uamgasını vur muş başyapitlardan biridir. Bay Andesmas'ın Ikindisi de ilk kez 1962 yılında ya yımlanmıştır. Duras da bu yapıtında bir bekleyişin bunalıniını betimler. Bay Andesmas da beklenilen kişiler bcllidir, ancak tıpkı Godot'daki gibi bir türlii sahncye çıkmazlar. Romanın Birinci Bölüm'ünde, bekleyen kişiler, Bay AndesSAYFA 10 Adkh vapsftk S olan kızı Valcry'dir. Bu kişilerin ortak özellikleri "unutkanlık"tır. Unutkanlık, Marguerite Duras'ın roman kişilcrinin temel sayrılıklarından biridir. Duras'ın romanlarında bu gencl sayrıhğın ilcri biçimi "delilik"tir. Bütün bunlar hiç kuşkusuz bir varoluş sorunu yaratmaktadır. Sorun, kişinin kendi varlığının bilincine varamama sorunudur. Bay Andesmas yetmiş sekiz yıllık yaşamına karşın, ncredcyse niçbir anısı olmayan bir kütıe gibidir. "Şimaiki zaman" içindcki somut varlıfiın bile, bir köpe^in görüntüye girmesiyle, esen yelin yarattıgı seslerle, sallanan ağaçların varlıklarına tanık olabilmesiyle kesinlcmcyc çalışmaktadır. Geçmişten anımsanabilenler kopuk kopuk görüntülcrdir yalnızca. Anımsanabilecek belli başlı bir geçmişin olmayışının asal nedenlerinden biri, kişinin kendine ve çevresine yabancılaşmış olmasıdır. Örneğin Bay Andesmas kendi sesinc, kendi somut varlığına bile yabancılaşmış durumdadır. Bununla baölantılı olarak, olayların bclirgin birer nedensonuç ilişkisinden yoksun olmaları süredizimsel bir kopukluğu da yanında getirmektedir. Dolayısıyla birbirlerinden bağımsız tek tek görüntüler, bir süre, az ya da çok belirginleşmekte, içlerinden birkaçı "sinematografik" bircrboyut kazanarak ncsnelerin ayrıntılarıyla betimlendikleri eniş sahnelcr biçiminde öne çıkmaktaır. Dolayısıyla bu görüntülerin roman dokusu içindeki cn belli başlı görevleri, gene kendilerine dönük bir işlev üstlenmektir. Cörüntülcr vc nesneler, varlıklarıyla kişilerin anlamlı eylemlcrine ortam oluşturmaktan çok, kendi özgül ve bağımsız anlamlarını egemcn kılmaktadırlar. mas ile "unutkan" bir küçük kız çocuğudur. ikinci BöFüm'de, bcklcyen kişilerden kız çocuğunun yerini annesi alır. Beklenilenler ise, kız çocuğunun babası olan bir üstenci ile Bay Andesmas'ın on sekiz yaşına yeni basmış ler. Bu kendiliğinden akış içinde yazarın kimileyin anlamsız tümceler kurduğu da olur. Konuşmaların, tümcelerin bir DÖlümü içcrikten yoksundur. Çünkü gene bu dönemin başlarında iletişimin yararsızlığına, iletişimin boşunalığına inanır Duras; roman kışileri arasındaki konuşmaların en baş gcrekçesi, kişinin kendi varlığının gerçekliğine ulaşabilme dürtüsüdür. Amaç salt bu olunca, sözler birbirlerini tutmaz, konuşmalar birbirleriyle bağdasmaz olur. Yazarın "iletisimin anlamsızlığı' biçiminde dile getirilebilecck olan bu görüşü, 1967'de yayımlanan tngiliz Sevgili yle "ıletişımınolanaksızlıgı'nndönüşür. Yazarın Sevgili, Kuzey Çinli Sevgili gibi son dönem yapıtlarının cn belirgin özelliklerinden biri de, bu yararsız sözün artık gitgide en aza indirgenmiş olmasında befirmektedir. Artık "scssizlik"tir egemen olan; söz, ezgisiyle önem kazanır dana çok. Bay Andesmas'ın tkindisi 'nde.varoluşu tcmellendirmenin, varlıöı kesinlemenin, ona bir gerçeklik ve anlam kazandirmanın yollarından biri de "satın alma"dır. Ne denli çok malın iyesi olunursa, varolmak o denli sağiama bağlanacak gibidir. Bay Andesmas da, kızı Valery de olabildiğince çok toprağın iyesi olabilmek tutkusuyla, doymak bilmeyen bir açlıkla satın alma nöbetine kapılmışa benzemektedirler. Bir baluma, satın alınan topraklar salt onlann olduğu için, yeni alınan ak badanalı ev salt Valery'ye ait olduğu için anlam ve özellik kazanmaktadır. Ama, öte yandan, bir tür karşılıklılık ilkesi uyannca, Bay Andcsmas ile kızı da bu topraklar, bu varsıllık, bu ev sayesinde görünürlük kazanmaktadırlar. Dolayısıyla, roman kişisi gitgide nesneleşirken, ncsnc de gitgide roman kişisi olmaktadır; kişi dc, nesne de karşılıklı olarak birbirini var etmeye yaramaktadır. Kişinin nesneye tümüyle egemen olması ve varhğını nesne üzerindc dc tcmcllendirmesi, Bay Andesmas örneğinde de belirginleştiği gibi, pek söz konusu değlldir artık. Geçmişten geleceğe uzanan çizgidc nesnelerin iyesi olarak egemen olunan kesintisiz zaman da parçalanmış durumdadır. Geçmişin anısından ve geleceğinden aynntılı tasanmından yoksun kişi, zamansal akışı ve bütünlüğü de gere^ince kuramaz. Bay Andesmas'ın tkindısi'nde, dilbilgisel zamanların anlatı boyunca okuru şaşırtacak ölçüde birbirlerinin içine geç melerinin, "şimdikizaman"ın bclirgin biçimde öne çıkmasının nedenlerinden biri de, kişinin üç boyutlu zaman içinde daha çok "şimdiki zaman"da beliren geçici bir anlık etkisinde aranıak gerekir. Kişi, "şimdi"nin (nesnenin) egemenliğinden ş lbildii k l dg i e ve sıyrılabildiği seyrek anlarda, gecmiş , irleringeleccğc yönelik kısa crimli, birbirl den kopuk yüd kk zeysel düşlem ve tasarımlarda bulunabilmcktcdir. Bu olgu, belli bir başı vc belli bir sonu olmayan, kopuk kopuk oluntulardan oluşan, kısa soluklu bir durumlaryığını yaratmaktadır. Bay Andcsmas'ın yetmiş sekiz yıllık yaşamıbu tür oluntular yığınından başka bir şey değildir. Gcrçekte bu oluntuların çoğu bellekte kal Satm akna nöbed mamıştır. Bay Andesmas'ın koskoca geçmişindcn geriye kalan, haziran ayının tekdüze bir ikindisinde, çevresinden algdayabildiği nesneler ile ancak algılayabildiği nesnelerle sınırlı kalan, derinlıkten yoksun düşlemleridir yalnızca. Kısacası, bir kişiyi gerçek anlamda birey yapan ayırt euici özellikler yoktur Bay Andesmas ta. O, yapıta adını vermiş bir roman kahramanı olsa bile, sonuçta ancak birkaç saatlik bir kahramandır. Ancak nesnelerin varlıklannı seçebilen, içinde bulunulan anın ve uzamın ötesine geçemeyen, yaklaşmakta olan sonu, umarsız ve edılgen bir duruşla bekleyen bir tür nesnekahramandır. Artık hiçbir iş göremeyn bedeni başka kişilerin özenini vc bakımını nasıl gereksiniyorsa, tinsel varlığı da başkalarının varlığına ve bakışına bağımlıdır. Oysa. başkaları da kendisi gibi unutkandır. Ustenci Mighel Arc verdiği sözü, dolayısıyla Bay Andesmas'ı unutmuştur. Kızı Valery de babasının kendisini beklemekte olduğunu unutmuştur. Bu durumda, Bay Andesmas'ın varlığını ve herkesçe sözü edilen varsıllığını bir yıl öncesinden iyi kötü anımsayabilen ve onun varlığına katlanabilme erdem"ini gösterebilen biricik kişi, Michel Arc'ın karısıdır. Ancak onun da anımsayabildikleri derin bir bütünlük ve sürekMk oluşturabilecek niteliktc değildir. Aynca o da başkalarının bakışına, "güzel" varlığının başkalarınca algılanıp ddc getirilmesine derin bir özlem ve gereksinme duymaktadır. Oysa kimscnin kimseye bu tür Dİr incelik gösterebilecek ne bir eylem gücü ne de bir sevme yeteneği kalmıştır. Bay Andcsmas, çağda^ Batılı bireyinyitirdiği düşünülen ve artık az bulunur bu ilgi ve sevgi gösterme yeteneğinin kişide bıraktığı boşluğu, güçtcn düşmüş bedcniylc doldurmaktan uzak olması bakımından da, eylemden yoksun, "tipik" bir tükenmiş varlıktır. Duras'ın yapıtlarının pek çoğunda izlcncbilcn vc toplumsal kuralfara ters düşmekle birlikte gene de bir ilgi dürtüsü olarak dcğcrlcndirilebilecck olan "ensest" eğilimler, bu romanda da Bay Andesmas'ın kişiliğinde kendini sık sık sezdirmektcdir. Ancak, duygusal vc cinsel gücünün sonuna gelmiş olan Bay Andesmas'ın tinsel varlığı da, somut varlığı da bu eğilimi eyleme dönüştürmekten oldukça uzaktır. Bu da gene, roman bağlamında, sevgi ve ilgi iletişiminden yoksun, yalnızlaşmış, öz varlığından kuşkuya düşmüş Batılı bireyin cn belli başlı acı kaynaklarından biri olarak belirginlik kazanmaktadır. Sonuç olarak bu roman, Bay Andesmas'ın kişiliğiyle simgelenen Batılı anamalcı düzenin her bakımdan yazgısal sonunu betimlemcktedir. Bu toplumsal düzcn, somut varlığıyla da, soyut varlığıyla da kendini yenileme ve yeni tasarımlar geliştirmegücünü yitirmiştir. Bu düzcnin kişilerde yol açtığı tinsel sayrılıklar da, Varoluşçuluğun kurgul oyalamalarıvla sağaltılabilecek türden sayrılıklardan değildir. Cünkü saynlığm kökeni sonuıt vaıiığın dokusundadır. Dolayısıyla, sorunun çözümü sorunun içindedir; doğal olarak bu da bir "eylem" gerektirir. Duras'ın, yaşamı boyunca kesintisiz olarak etkılendıği Marxçdık da bu doğrultuda bir "eylem" içine girmeyi savunmaktadır. Duras'ın da temel doğrultusu olan bu özdckçi vecvlcmci Marxçı görüş, Bay Andesmas'ın Ikindisi'yle, idealist Varoluşçuluğun cylcmi dışlayan kurgul düzleminden de sınanarak geçmiştir. Yapıt, bu yanıyla da bir bclge niteliğindedir. • Bay Andesmas'ın tkindisi/ Marguerite Duras/ Çeviren: Ertug'rul Efeo&lu/ (.an Yayınlanl'Utanbul, l')'J')/H5<; K İ T A P Tükenmlfblrvarhk Bu durıım doğal olarak anlatınıda da kendini göstermektedır. Duras'ın özellikle Yeni Roman anlayışına yakın duıduğu bu yıllardaki romanlarında "anlam" önccdcn tasarlanmadan kendiliğinden ortaya çıkan ikincil bir düzlemdir. Duras bu donemdeki yazarlığından söz ederken, temel amacının yazı yazmak oldufiunu, yazmak olgusunun bir eylem olarak kendiliğinden gcliştifiini, yazdıklarından bir anlam çıkıyorsa bunun kendiliğinden çıkan bir anlam, bir tür anlamlandırma ofduğunu söy Durss'ın tomel amacı C U M H U R İ Y E T S A YI 47 6