Katalog

Polisivenin vazgecilmez kevfi Kapak konusunun devamı. •• mi) ile "The Purloined Letter"ı (Çalınan Mektup) kaleme aldı. Poe'dan etkilenen ya da bağımsız olarak aynı türe yönelen başka yazarlar da cinayet soruşturmalarını konu alan öyküler ve romanlar yazmaya başladılar. Böylece polisiye kısa sürede kitap okurlarının gözdesi haline geliverdi. Döncm döncm popülcr olan ancak zamanla önemini yitiren edebiyat türleri vardır. Ama polisiye 150 küsur yıldır kurulduğu tahttan hiç inmedi. Hem de sık sık eleştirmenler tarafından küçümsenmesine hatta edebiyat dışı sa yılın.ısuıa karşııı bu zoı işi başaıdı Polisiyenin çok satar olmasındaki giz, sanatın işlevlerinden biri olan "keyifli vakit geçirme"yi başarıyla yerine getiriyor olmasında yatmakta. Keyifli vakit geçirme", pek soylu bir amaç gibi görünmese de mağaralardaki atalarımızın duvara çizdiği ilk av resminden bu yana sanatı sanat yapan işlevlerden biridir. Üstelik sanıidığı gibi sanatın, iletişimselaydınla tıcıeğiticikültürel vb. işlevlerinin dışlamaz. Tersine yapıtın bu işlevlerini yerine gelmesine katkıda bulunur. Yapıtı bir bildiri, felsefi bir metin olmaktan kurtarır. Polisiye yapıtlar okurun özgürce katılabileccği zekâ oyunlarına benzer. Polisiye romanlarda matematik belirleyici bir önemc sahiptir ancak çözülmesi gerekcn problemde sayılar değil jlginç kişılcrın yaşadığı olaylar yer alır. Öğrencilik yıllarında matcmatikten nefret eden kişüerin bile zckâsını sınamaya can attığı prob lemlerdir bunlar. Olay, okura sunulduktan sonra bilinmeyen nısscttirilir. Yaşamdaki tuhaflıkların da yardımıyla yazar bılinmeyeni gizeıne çevirerek okuru kitaba bağlar. Okurun ilgisi merak duygusuyla sürekli uyarılır. Böylece okur akıl yürütmeye başlar. Bir anlamda yapıtın kuruluşuna kendince katkıda bulunur. Polisiye edebiyat, okuru yapıta katan bir özelliğe sahiptir dersek pek yanılmış olmayız. Ama burada açık bir yapıttan söz etmek olanaksızdır. Okurun yapıta katılım düzeyı tümüyle yazarın çızdıği sınır çcrçevesinde olur. Katili bulmak, olayı çözmek yazarın kurguladığı finali tahmin etmekten başka bir anlama gelmez. Okur ne kadar mükemmel bir zekâ ve çözüm lcmc yctcneğine sahip olursa olsun, enin dc sonunda yazarın dediği olur. Başka bir dcyişlc polisye romanlar genellikle kapalı yapıtlardır. Polisiye romanlarda okur ıçın çözumleyici olmakla sınırlanan rol aslında hiç de kuçünısenir bir iş dc ğildır. Karmaşık bir sureçte olayları yerlı yerine oturtmak, ncdcnsonuç ilışkisinı bulmak sanılandan çok daha zordur. Doğru bir çözümleme; ancak tıtız bir gözlem, yaratıcılık yeteneği ve gelişmış bir yöntemle başarılabilir. Ökur dedektif gibi düşünmcyc, giderek kendisini onun SAYFA 4 Tahtını 150 yıldır koruyor süslcnmiş başka yaşam kesitlerine götürerek rehabilite eder. yerine koymaya başlar. Olan biteni gözlemler, ayrıntı gibi görünen ipııçlannı toplar, sonuçlar çıkartır. Çözümlencn her küçük olayın, biiyük bir DÜtünün parçacıkları olduğunu düşünerek, belirli bir yöntemle elindekileri birleştirir. Doğru parça, doğru ycrc konulduğunda gizcmli olana giaen yol yavaş yava^ aydınlanır. Okurun bulduğu çözüm, yazarın belki de daha kitabı yazmaya başlamadan oluştur duğu kurgudan ba^ka bir şcy dcğ'ildir. PoOşiye Roman: H r Zakâ Oyunu Unutmamak gerekir kı polisiye yazarının kendisi de bir cözümleyicidir. Çözümleme ve yaratıcılık ilişkisi üzerine Edcar Allan Poe sunları söylüyor: "Çözümleme gücü, bildığimiz beceriklilikle karıştırılmamalıdır; gerçi çözümleyici ister istemez becerikli kimsedir, ama becerikli kimselerin hepsi çözümleme yapamazlar. .. Çözümleme gücü ile beceriklilik arasındaki uzaklık, çeşitli hayalleri kafaya toplama gücü ile bunlardan veni bir hayal yaratabilme gücü arasındaki uzaklıktan bile fazladır; ama büyük bir benzerlikleri de var. Gerçekten becerikli kimseler kafası hcp hayallerle dolup taşan kimselerdir; yaratma gücü olanlar isc birer çözümleyiciden başka bir şey değillerdir. (1) Poe'nun bu sözlerinden sonra çözümleme yeteneğine sahip olmanın bir ayrıca Yaratıcı, Çözümlayici Ohnak Zorıuı lık olduğunu söylersek saııınııı abartma yapiîii!} tMmayız. Polisiye kitabın kapagını açan okur bıraz da bu ayrıcalığın peşindedır Hele bir de doğru çözümü nuldu mu, ayrıcalığın keyfi o zaman çıkar. Bazen doğru sonucu bulamasa bilc, yapıtın kahramanıyla ıçiçe gcçmc, neredcyse aynı kışi olma durumu okura bir rahatlık, bir güven duygusu verır. Kahramanın başarası biraz da okurun başarısı olur. Polisiye roınanların çok okunur olmasındaki bir başka ctkcn de sanırım bu "özdeşlik" duygusudur. Toplumsal kurumların karşısında ezilen, küçülen, başarıya susayan ınsanın, sorunlar karşhsında boyun eğmeyen, sürecı kendi lcnınc çcvirmcyi bılen dedektıflere bcnzemck istcği polisiye romanları popüler yapan etkcnlcrdcn bir baskasıdır. Bir başka etken de, polisiyenin polisiye olmayan romanlarda da aynı özelllğı görebilırız okuru yaşadığı ortamdan uzaklaştırma ve başka dünyalara götürmc ycteneğidır. 1850'lerde Paris'te yaşayan insanların arasında olmayı kim istemez; ya da 1930'lu yılların buhran sonrası Amerika'sında; belki de bir grup Ingilizle birlikte Nil'dc yolculuğa çıkmak, üstelik gizemli bir cinayet olayının yaşamı iyice hızlandırdığı bir süreçte. Polisiye roman, günlük yaşamın kıskacı içinde giderek daha ÇOK bunalan insanı değişik renkler, alışılmadık davramşlar, ılginç mckânlarla Kimi ya/.aı ve eleştiuııeıılerce polisiye sayılan edebiyat klasiklcri vardır. Bunlann başında Snakespcare'in Hamlet'i gclir. Morguc Sokağı Cinayeti'nden 200 küsur yıl önce yazılan Hamlet'in polisiye yapıtları arasında sayılmasına yol açan etken, oyunun bir cinayet ekseni üzerinde gidip gelmesidir. Konusu bir Kuzey masalından alınan oyunda babasının öldürüldüğünden kuşkulanan Hamlet katili bulmak için bir soruşturmaya girişir. Bu soruşturmayı istediğınce yürütebilmek için de kendisini deli gibi göstcrir Katili bulmak amacıyla tuzaklar kurar, oyunlar düzenler. Görüldüğü gibi yapı bir polisiye romanın kurgusunu andırır. Shakespeare'in bu kurguyu seçmesi ya da değıştirmeden bırakması daha önce I lamlet in Thomas Kyd adında başka biri tarafından yazıldı ğı söyleniyor bir rastlantı değildir. Sha kespeare, oyunun gerilim yüklü kurgu suyla Hamlet kişiliğindeki psikolojik derinlik arasında bir denge kurmuştur. Gerilim ile psikolojik boyut iç içe geçirerek yüzyıllardır unutulmayan bir başyapıtı or taya cıkarmıştır. Hamlet'e polisiye roman denebilir mi bilemiyorum ama Shakespeare Usta'nın bundan dört yüz yıl önce merak ve gerilim öğesinin edebiyat yapıtında ne kadar önemli olduğunu keşfettiğini rahadıkla söylenebilir. Polisiye roman olarak adlandırılan bir başka başyapıt ise Dostoyevski'nin Suç ve Ceza'sıdır. Dostoycvski, Suç vc Ccza'yı kaleme alırken Morgue Sokağı Cinayeti'ni okumuş muydu bilinmez ama roman, polisiye öykülerde görülebilecck bir ı ve DostoyevsM PoHslye Yazdılar ım? Patricia Hlghsmtth 1 Edgar Allan Poe • V A'" i Ceorges Slmenon CUMHURİYET KİTAP SAYI 280