Katalog

Felsefesel usun başyapıtlarınd an, sayısı oldukça sınırlı olan bu başyapıtlardan biri daha Türkçe'ye kazandırıldı: Arı Usun Eleştirisi. îdea Yayınları'nı ve çevirmen Aziz Yardımlı'bu çalışmadan dolayı kutlamak gerekiyor. CELAL A. KANAT elsefesel usun başyapıtlarından, sayısı oldukça sınırlı olan bu başyapıtlardan biri daha, yakın bir geçmişte Türkçe'ye kazandırıldı: An Usun Eleştirisi . Böylelikle, Eleştirel İdealizm'in ünlü troykasının bütün gövdesi Türkçe'de de artık ortadadır. Burada, doğallıkla, ne söz konusu başyapıtınkuşkusuz,birbilançosunmak bir yana temel sorularını ve sorunlarını, ne onun felsefesel topografyasını ve soykütüğünü, ne de çevirmenin (başka birçok çalışmasından da bildiğim) otantik bakışımlı titizliği ile (yine, önceleyen çevirilerinden tanıdığım) terminolojik basıncını işleyebilecek, yeterli bir uzama sahibim. Âyrıca, amacım da bunlar değil. Ancak yine de, bir şeyler söylemek gerekiyorsa, bu yapıtın oldukça yuvarlak bir bildirimle, aşkınsal idealizmin bütün epistemolojisinin genel dizgesini betimleme gibi bir üstamacı barındırdığını söylemeye cesaret edeceğim. Kantçı epistemoloji tüm bilginin deneyimdenolmasada.deneyimlebaşladığını; eşdeyişle, bunun yalnızca, duyunesnesinin doğrudan verileri altında (öznel?) tasarımlar edinilmesi yoluyla değil, ama tam da bu tasarımlar eliyle kavramsal dizgeleştirme sürecinin kendiliğindenci işleyişi ("aşkınsal şematizm") sonucunda gerçekleştiğini söyler bize. Anlığın (understanding) an kavramlaştırmaları olan ulamlar ile bu tasarımların içiçegeçişinin, etkileşiminin doğrudan ürünüdür bilgimiz. Bu süreç aşkınsal dedüksiyonla üerler. Dolayısıyla, nesnelerin değil, onlarla kaçmılmaz ilintililik içinde ve onları önkoşarak, olanaklı deneyim koşullarının bilışlenmesi söz konusu olur: Us genel olarak nesnelerı, şeylerı değil, duyunesnelennı, deneyim koşuHan F bancılaşmasının bir ürünüydü. Benzer olarak, Hegel duyu ile anhk, algı ile us arasındaki mesâreliliği genelleştirerek, bu durumun, "her şeyin kendi içinde karşıt belirlenimler kapsıyor olmasından" ileri geldiğini yazmaktadır: "bir nesneyi bilmek, ya da daha doğrusu, kavramak onun karşıt belirlenimlerin somut bir birliği olarak bilmek demektir." Ve Kantçı gizil hümanizme karşı, Foucault'un çok daha sonraları (yine "Kant versus Hume"dan esinlenerek) "antropolojik uykumuz" diyeniteleyerek başlatacağı eleştiri giderek, Kantçı paradigmaya ve tümel bir Aydınlanma eleştirisine yönelecek ve usun varoluş ve kendini ortaya koyuş tarzlarını, sonuçta, ussal varoluşun kendini hedefleyecekti. Bu saldırının yalnızca güncel (aktüel) usa karşı olmakla yetinemeyip, birikimsel usa, tarihe ve nesnemerkezli usa, Felsefe'ye karşı da yönelmesi, "tarihin sonu"nu ilan etmesi kaçınılmaz gibiydi. Althusseryan müdahale yapısalcı Marksizm bağlamında, ama özniyetine ters düştüğünü düşündüğüm araçlar ve yöntemlerle; Habermascı kuram ise, çok daha genel birçerçeve (modernite) içerisindeve öznemerkezli usye Immanuel Kant'ın "An Usun Eleştirisi" dilimizde Kuramsal usun bir kazanımı gesinde örtük bulunan gizil hümanizm (Aşkın özne) bütün bunlar daha sonraki felsefesel kimliklenişlerde ürettikleri etkiler bakımından, gölgeleri günümüz düşününe (kimi zaman ayırdına varılamasa da) sarkan Kantçı sorunsallardır. Kuramsal usun göreli sınırlılığı nosyonu, ussalcılığa karşı bir ttpki olarak değerlenmeye katılma hakkına sahip olsa bile, felsefesel usun aslında bir felsefe olarak kabullenmekte zorlandığı usdışısal söylemler (ve pek çok bakımlardan, bunun bir güncel biçemi olarak görülebilecek "libidinal anlatılar") tarafından, bu söylem ve eğilimler her ne denli böyle bir hakkı gerekçelendirebilecek konumlara sahip olmamakla birlikte, sömürülmeye açık gözüküyordu ve böyle de oldu. Elde edilen "artık değer" Kant'ın üstünlüğünü, Onun zayıflığına dönüştürdü; bunu ilk kez gören ve kendi tarzıyla formüle eden (Felsefi Bilimler Ansiklopedisi'nde "Küçük Mantık": Mantık Bilimi) ilk seçkin düşünür Hegel oldu. Yine, Hegel'e göre, Kant'ın "özerk birev'i ve aşkın bilinçle evrimleşen çoğulculuğu salt gorunuştevdı, usun bir rine öznelerarası usu koyarak, süreci durdurmayagirişti. Nevarki, maddesi bakımından doğrunun (hakikatin) tümel bir testininistenilemeyeceğiyollu bir Kantçı diktumdan yola çıktığını düşündüğüm Popperci anlayışla, bu ikincinin(Habermas)gerçekleştirdiği yorumsamacıözne açılımı ve bunun kimlikleniş sürecide (iletişimsel ortam) Kantçı sorunsalların usdışısalcı "çözümlemeleri"nigeçersizleştirmeye yetmeyecekti. Belki, diye düşünmekteyim, bu eleştirileri göğüslemenin asgari epistemolojik koşulu öznemerkezli usun nesnemerkezli usla yer değiştirmesi, birincisinin ikincisine geriitilmesidir. Böylece, yavan hümanizm engeli aşılabileceği gibi, öznemerkezli usun (ve sanılanın tersine "usdışı"nın da) verili paradigmatik yapılara kaçınılmaz bağımlılığı da sorun olmaktan çıkabilecektir. Ancak yine, asıl soru hâlâ ortadadır: Kuramsal us nesnemerkezli usla buluşabilecek midir ve nasıl buluşabilecektır''B An Usun Eleştirisi / immanucl Kant /Çev Aztz ) ardımlı ' Idea Yaymiart ' bağlamındaki fenomenleri "nesne" edinebilir. Usun bilişleme yetisi yine de, onun düşünebilme, genel anlamıyla uslamlama yetisiyle tam olarak örtüşmez. Çünkü, "bizim biliş yetimiz olanaklı deneyimin sınırlarını aşamadığı" halde, "usun düşündüğü ve zorunlu olarak (düşündüğü), ama deneyimde verilemeyen, ya da en azından usun onları düşünmesi ölçüsünde verilemeyen, nesneler vardır." Öyle olduğu içindir ki, us kimi "şeyleri", kendileriiçinde (kendinde) şeyleri, dahası, doğanın a priori tümel biçimlerini pekala düşünebilir. Kant'ta, kuramsal usun kazanımları böylelikle smırlandırılmış olur: Düşünce hep bilemez! Bu Birinci Eleştiri'de tikellikle vurgulanan söz konusu yetisel sımrlılık ve Ikinci Eleştiri'de (Kılgısal Usun Eleştirisi) ağırlıklandınlan, ahlaksal istenç görünümü altındaki kılgısal us (Kant kılgısal usun özanlatımı olan "inanca yer açmak için, bilgiyi", eşdeyişle, bunun anlatımını oluşturduğu kuramsal usu, "ortadan kaldırma" gerepini telaf fuz eder): Kant'ta, algı ile anlık, duyu ile us arasında gözlenen ve en net vankıiarını Onun antınomılennde bulan S A Y F A 4 C U M H U R h E I K I T A P '* A • I <! 0 i