Katalog

Trafo ve yüksek gerilim hatlarının yaydığı elektromanyetik dalgaların sağlığa etkisi nedir? Yüksel Atakan, Dr., Radyasyon Fizilkçisi, [email protected] K Bu yazıdaki açıklamalar, temelde, kentlerde 1015 m. yükseklikteki direklere geVolt Kablonun tam Kablodan 5 m Kablodan 10 m Kablodan 20 m rilen (örneğin 36.000 üstündeki Toprak uzakta (µT) uzakta (µT) uzakta (µT) Volt’luk) yüksek gerilim yüzeyinde (µT) hatları (YGH) için de 33.000 1 0,29 0,15 0,07 geçerli. Bunların çev11.000 0,75 0,22 0,11 0,06 resindeki manyetik ve 400 0,50 0,14 0,07 0,04 elektriksel alan şiddetleri genellikle sınır değererin altında olmasına rağmen bazı yerlerde daha yüksek deÖrgütü EHC 238, WHO 2007 yayınından ): Manyetik akı yoğunluğuyla ilgili sınır değer 100 mikro ğerler de ölçülmüştür. Örneğin Bursa Nilüfer Belediye bölTesla’dır. Koruyucu bir önlem olarak, trafo ve kabloların ya gesindeki YGH’yı yakınlarında sınır değerin iki katı düzeyinde kınlarında yaşayanlar için 20 mikroTesla’nın altında kalın olan yerler vardır .(**) Bu nedenle, özellikle halkın yoğun olarak bulunduğu dinması özellikle kalp pili gibi vücutlarında elektronik aygıtlar taşıyanlara öneriliyor. Yukardaki çizelgeden görüldüğü gibi kab lence, eğlence yerleri, oyun alanları ve çocuk parkları, okul, lonun geçtiği yerin tam üstünde dahi hesaplanan değerler, bu hastane bahçeleri yüksek gerilim hatlarının altında bulundeğerlerin çok altında. Sınır değerlerin altında kalındığı sü mamalıdır. Böyle yerlerde elektriksel alan şiddeti ölçümleri rece vücuda herhangi olumsuz bir etki beklenmiyor. Ancak yapılmalı, duruma göre önlemler alınmalı, aşırı ölçüm deçizelgedeki bu hesap değerleri, çevredeki ev ve işyerlerinde ğerlerinde ise buralara halkın girmesi önlenmelidir. Yeni ki elektrik gereksinimine ve günün saatlerine göre, ilgili ev YGH’nin bu gibi yerlerden geçirilmemesi planlama sırasınyakınındaki kablodan farklı akım şiddetinin (Ampere) çe da göz önüne alınmalıdır. YGH’nın 5 m kadar altında yaptığımız bazı ölçümlerde elektriksel alan şiddeti 500 V/m ile 1000 kilmesi nedeniyle farklılık gösterebiliyor. . Kablodaki farklı şiddetteki elektrik akımı ise farklı şiddette V/m arasında kalmıştır. YGH’den 2050 m kadar uzakta bu manyetik alan oluşturuyor. Öte yandan bulunulan noktada değerler dörtte bir ile onda bir arasında azalıyor. Trafoların vücudun alacağı dozun büyüklüğü ancak o noktadaki man dış yüzeylerinde (duvarlarında) elektriksel alan şiddeti 500 V/m yetik akı yoğunluğu ve orada ne süre kalındığıyla birlikte be altında kalırken 12 m uzakta bu değerler onda bir inmekte. lirlenebileceğinden ‘süre’ çok önemli. Örneğin trafo ya da kablo alt kattaki oturma ya da yatak odasına çok yakınsa bura Alçak frekanstaki elektromanyetik dalgaların larda kalma süresi oldukça uzun olduğundan vücudun alaca biyolojik etkileri: ğı doz da fazla olabilir. Elektromanyetik dalgaların etkisiyle vücutta endüksiyonla oluşan elektriksel akı ancak 10 miliAmper/m2 değerini aşarDOĞAL MANYET K ALAN sa deri ve gözlerdeki duyumsayıcılar (reseptörler) bunları alBu nedenle, trafo ve bunların (yeraltından ve yerüstün gılayabiliyor ve etki arttıkça rahatsızlık artıyor. Sinir sisteminin, den geçen) kablolarına çok yakın oturanların manyetik akı kas ve kalbin etkilenmesi ancak bu organlarda elektriksel akı yoğunluğu ölçümleri yaptırmaları gerçek durumu ortaya ko 100 miliAmper/m2 değerini geçerse görülebiliyor. Vücutta doyabilir. (Bunları çeşitli elektronik ölçüm şirketleri yapıyor ve ğal olarak oluşan elektriksel akı 10 miliAmper/m2 değerinin ilgili şirketler internetten bulunabilir.) Ölçü sonuçlarına ve altında olmakla birlikte kalp kaslarında ve beyinde daha yükkalma sürelerine göre yapılacak değerlendirmede, ya herhangi sek doğal elektriksel akı değerleri de görülebiliyor. bir önlem gerekmez ya da duvarların zırhlanmasından odaları Vücuttaki elektriksel akı, temel sınır değerlerin belirdeğiştirmeye kadar çeşitli önlemler alınabilir. lenmesinde gözönüne alınıyor. 4 ile 1000 Hertz arasındaki fre entlerin çeşitli yerlerinde bulunan ‘Trafo stasyonları’ (transformatör), genellikle 10.000 ile 36.000 Volt arasındaki yüksek gerilimi 400 ile 230 Volt’a indiren voltaj düşürücü ya da değiştiricileridir. Bunlar çokçası metal ya da beton duvarlı küçük kulübelerdir. Transformatörlerin yapısında bulunan büyük metal çekirdeklerin yaydığı ve 50 Hertz frekansla (saniyede 50 kez titreşimle) sürekli değişken manyetik alanlar, yakındaki her türlü iletkende ve insanların vücutlarında endüksiyonla elektriksel akımlar oluşturuyor. Ancak ‘değişken manyetik alanların’ bu etkisi trafoların 510 metre uzağında büyük ölçüde düştüğünden, insana etkisi genellikle çok azdır. Portatif bir aletle çeşitli trafolar yakınında yaptığımız ölçümler bunların yüzeylerinde (duvarlarında) en çok 2 mikroTesla (µT) değerini gösterirken bu değerler 12 m uzakta onda bire iniyor. Trafolardan çıkan ve sokaklara dağılan ana kablolar daha çok yeraltından geçiyor ve bunlardaki akım değişimi kablo yakınında manyetik alanlar oluşturarak çevredekilere etkili olabiliyor. Kablolar evlerin çok yakınında ise etkileri, daha uzaktaki trafolardan daha çok olabiliyor. Trafoya gelen örneğin 33.000 ya da 11.000 Volt’luk ve trafodan çıkan 400 Volt’luk gerilimdeki toprağın yarım metre derinliğindeki kabloların bulunduğu yerde toprak yüzeyi sıfır (0 m) alındığında, bu noktadan 5 m, 10 m, 20 m uzaklıklarda hesaplanan manyetik akı yoğunlukları mikroTesla (µT) (*) olarak aşağıdaki çizelgede yer alıyor (Dünya Sağlık Dünya’nın doğal manyetik alanı belirli bir frekansta titreşmediğinden buna ‘statik manyetik alan’ deniyor ve iletkenlerde / insan vücudunda endüksiyonla elektriksel akımlar doğurmuyor. Doğal manyetik akı yoğunluğu enlem derecelerine göre 30 ile 60 mikroTesla arasında değişiyor. (Almanya’da: 40 mikroTesla.) nsanların bunu duyumsamamasına karşılık göçmen kuşların ve bazı balıkların bu doğal manyetik alanla yönlerini buldukları biliniyor. Şimşek çaktığında, yakın yerlerde akı yoğunluğu oldukça yüksek bir değer olan 1 Tesla’yı bulabiliyor. Öte yandan, manyetik resonanz tomografisi sırasında (MRT) 1.5 ile 3 Tesla arasında statik manyetik alanlar oluşuyor. 4 Tesla değerinin altında vücuda herhangi bir etkinin olduğu belirlenmemiştir. Elektromanyetik dalgalar, manyetik alanların yanısıra, elektriksel alanlar da oluşturuyor. 50 Hertz’lik düşük frekansta insan vücudunun dış yüzeyi iyi bir iletken olduğundan, elektriksel alanlar enerjilerini vücut yüzeyindeki elektriksel yükleri harekete geçirerek yitirdiklerinden vücuda pek giremiyor. (girme oranı ancak milyonda bir kadar.) Bu nedenle elektriksel alanların vücuda etkisi manyetik alanlara oranla çok daha az. Bunlarla ilgili sınır değer 50 Hz frekansı için 5000 Volt/m. Gerek trafolardan gerekse yeraltı kablolarından 510 metre uzaklıkta bunların etkileri iyice düşüyor. Evlerdeki çeşitli aletlerin oluşturabileceği elekriksel alan şiddetleri 5000 Volt/m’lik sınır değerin onda biriyle yüzde biri arasında. ELEKTR KSEL ALANLAR kanslarda halk için ‘sınır değer’ 2 miliAmper/ m2, görevliler için 10 miliAmper/m2 ve tıbbi uygulamalarda ise 100 miliAmper/m2 . Temel sınır değerlerin ölçümü zor olduğundan pratikte bunlardan türetilen ‘türev değerler’ kullanılıyor. Temel değerlerin aşılmaması için, dış elektromanyetik alanların büyüklüğüne getirilen sınırlamalar türev değerleri oluşturuyor. 50 Hertz frekansında vücutta olabilecek göz kırpıştırma gibi zararsız bir etki 15 miliTesla manyetik akı yoğunluğunda başlıyor. Kalp kaslarını biraz etkileme (tahriş etme) 500 miliTesla gibi oldukça yüksek bir değerin üstünde olabiliyor. Kol ve bacaklardaki sinir ve kasların etkilenmesi ise ancak 2.5 Tesla üzerinde bekleniyor. Bu değerlerin, 100 mikroTesla sınır değerine göre çok yüksek olduğu görülüyor ve sınır değer aşılmadığı sürece vücutta herhangi olumsuz bir etki beklenmiyor. (*) Tesla: Manyetik alan akı yoğunluğu birimi olup 1 Tesla = 1Volt.s/m2 (1 mikroTesla = 106 Tesla) Manyetik malzemenin bulunmadığı bir ortamdaki (örneğin vücutta) manyetik alan şiddetiyle (Ampere/metre) manyetik akı (Tesla) arasında: 1mikroTesla= 4?.107 Amp/m (**) Bkz. Elektromanyetik kirlilik ve kanser riski, Y.Atakan, Cumhuriyet BT, 04.03.2011 CBT 1270 / 15 22 Temmuz 2011 Sonuç: Yukardaki açıklamalardan görüldüğü gibi çevremiz az da olsa doğal ve insan yapısı kaynaklardan gelen birçok elektromanyetik dalgaların etkisi altında ve bunların tümünü etkisiz kılmak olanaksız. Trafo ve elektrik hatlarına çok yakın yerlerde uzun süre kalınıyorsa buralarda ölçümler yapılmalı ve sonuçlara göre gerekiyorsa sınır değerlerle karşılaştırma yapılarak önlemler alınmalı ama aşırıya kaçılmamalı. Çünkü zaten her yerde elektromanyetik dalgalarla birlikte yaşıyoruz. Örneğin cep telefonları, laptop ve çeşitli antenlerin yaydığı daha çok enerjili, frekansı yüksek, dalgaboyu kısa dalgalarla zaten iç içeyiz. Örneğin saç kurutucusu başımızda 2000 mikroTesla’ya, traş makinesi 1500 mikroTesla’ya varan manyetik akı yoğunlukları oluşturabiliyor. Ancak burada etki süresi genellikle çok daha kısa olduğundan alınabilecek doz da daha azdır. Düşük alan şiddetindeki elektromanyetik dalgaların vücuda etkisiyle ilgili bilimsel araştırmalar tüm dünyada sürmekle birlikte bugüne kadar bilimselliği kesin olarak saptanmış bulgular elde edilmiş değil. Buna rağmen, koruyucu bir önlem olarak, elektromanyetik dalga yayan aygıtların yanında olduğunca kısa süre kalınmalı, bunlar daha az kullanılmalı. Özellikle kalp pili gibi vücutlarında elektronik aletler taşıyanlar bunlardan iyice uzak durmalı.