Katalog

olduğu konusunda da çok az şey biliniyor. Bazı tahminlere göre bu özellik, uzak ve ilintisiz zihinsel çağrışımlar yapma yeteneği ile ilgili olabilir. Buna karşın bununla ilgili beyin mekanizmaları gizemini koruyor. Şimdilik bu temel beş kişilik yapısı ile beyin bölgeleri arasındaki ilişki deneysel çalışmalara dayanıyor. Bu konuda kesin bulgular ileri çalışmaların sonuçlanmasıyla elde edilecek. KİŞİLİK ÖZELLİKLERİ İLE İLGİLİ GENLER Kuşkusuz insanların kişilik özellikleri davranışlarını belirlemeye yetmez. Çünkü davranışlar beynimiz ile çevre arasındaki karmaşık ilişkinin bir sonucudur. Ancak yine de insanların kişilik yapısını bilmek, o insanların yepyeni bir ortamda nasıl tepki vereceklerine ilişkin tahminlerde bulunmamızı kolaylaştırır. Dahası, bu özelliklerin insanın yaşamı boyunca sabit kaldığı da biliniyor. Bu da kişilik yapısı ile genetik yapı arasında ciddi bir ilişki olduğu anlamına geliyor. Genetik unsur, ayrıca, aynı sosyal ve kültürel ortamları paylaşan insanların nasıl bu kadar farklı olabildiklerini de açıklıyor. Son birkaç yıldır sürdürülen bir araştırma, bazı genlerin kişilik çeşitliliğini açıklayabiliyor. Bu çalışmada iki adet serotonin taşıyıcı geni inceleniyor. Bu gen, iki nöron arasındaki açıklıktan serotonini yerinden oynatan maddeyi kodluyor. Bu genin kısa şeklinin tek bir kopyasını taşıyan insanların, aynı genin uzun şeklinin iki kopyasını taşıyan insanlara göre daha nevrotik olduğu biliniyor. Bu genetik bulgular ayrıca sinir bilimcilerin keşifleriyle de örtüşmekte. Beyin taramalarında, genin kısa formundan bir veya daha fazla sayıda kopyaya sahip olan kişilerin amigdala faaliyetlerinin, korku uyandıran bir yüz fotoğrafı karşısında, aynı genin iki uzun kopyasını taşıyan insanlara göre daha yoğun olduğu izlendi. özelliği ne kadar yüksekse, 1999 ile 2001 yılları arasında hayatta kalma şansları o kadar yüksekti. Bu yıllarda yiyecek kısıtlıydı ve bu kısıtlılık kuşların dağılıp yayılmalarına yol açan bir etmendi. Oysa yiyeceğin bollaştığı 2000 yılında araştırmacılık becerisi düşük olan dişilerin hayatta kalma şanslarının daha yüksek olduğu anlaşıldı. Yiyecek bol iken çok uzaklara yayılmak, gereksiz yere tehlikeye atılmak anlamına geliyordu. Ancak erkeklerin davranış şablonu dişilerinkinin tam tersiydi. Bu da hayatta kalma baskısının erkeklerde farklı olduğunu gösteriyordu. KİŞİLİK ÖZELLİKLERİ KİŞİYE NE KAZANDIRIYOR NE GÖTÜRÜYOR? Bu çalışma ve benzerleri şu gerçeği ortaya çıkartıyor: Bir kişilik özelliğinin optimum düzeyi yerel ekolojinin ayrıntılarına bağlıdır. Bu ayrıntılar uzay ve zaman bağlamında büyük değişiklik içeriyorsa, doğal seçilim tek bir karakter tipini dayatmaz. İşte bu varsayımlar büyük baştankaraların niçin araştırmacı veya tedbirli kişiliklere sahip olduklarını açıklıyor. Bu bulgular insanlara da uyarlanabilir. Eğer kişilik farklılıklarımız değişken bir dünyanın sonuçlarına bağlı olarak evrildiyse, her bir kişilik özelliğinin bazı koşullarda yararlı bazılarında ise yararsız olduğu sonucu çıkar. Bu görüşü araştırmak için İngiltere'deki Newcastle Üniversitesi'nden Daniel Nettle dışadönüklük dereceleri değişik 545 İngiliz erkeğini inceledi. Yüksek düzeyde dışadönük olanların daha fazla sayıda cinsel ilişkiye girdiği ve mesleki yaşamlarında daha başarılı oldukları görüldü. Ancak aynı deneklerin kaza geçirme ve hastalanma riskleri de yüksekti. Ayrıca aile yaşamları da daha dengesizdi. Bu erkeklerin boşanma eğilimi yüksek olduğu için çocuklarıyla bir arada yaşama şansları düşüktü (Evolution and Human Behavior, vol 26, p 363). Dışadönüklüğün tartışmasız bir avantaj olduğu düşüncesi yaygın olmakla birlikte, bu çalışmalar aslında böyle olmadığını da ortaya koyuyor. Dışadönük olmak bazı durumlarda avantaj sağlarken, risk alma eğilimini de arttırıyor. Aynı ilke geçimli olma özelliği için de geçerli. Geçimli olma özelliği yüksek olan bireyler iyi bir sosyal çevreye ve desteğe sahiptir. Çünkü çevrelerindeki insanların ruhsal durumlarını dikkate alırlar; arkadaşlıkları uzun sürer. Eski dönemlerde insanlara avantaj sağlayan bu özellik, rekabetin yüceltildiği günümüzde insanlara yarardan çok zarar veren bir nitelik haline gelmiş durumda. Örneğin başka insanların gereksinimlerine ve taleplerine zaman ve emek harcamak, insanların kendi çıkarlarını geri plana atmalarına, EVRİM VE FARKLI KİŞİLİKLER Son günlerde insanların davranışlarını şekillendiren beyin mekanizmaları konusunda ciddi ilerlemeler kaydedilmesine karşın, evrimin insanlara niçin farklı kişilikler verdiği sorusuna gereken önem pek verilmedi. Doğal seçilim, çoğunlukla çeşitliliği azaltma eğilimi gösterir. Bir popülasyon içindeki tüm genetik çeşitlilik, mutasyon ve seçilim arasındaki karşılıklı etkileşimin bir sonucudur. Mutasyon gelişigüzel değişiklikler üzerinden, genlere daha fazla çeşitlilik kazandırmaya devam ederken, seçilim, uyum yeteneği düşük bireyleri öldürerek veya daha az sayıda üremelerini sağlayarak çeşitliliği azaltmaya çalışır. Evrimin bu rekabet zemininde, farklı genlerin farklı versiyonlarına sahip bireyler arasındaki uyum farklılığı, belirgin ve tutarlı olduğu müddetçe, seçilim kazanmalıdır. Bu durumda niçin bu kadar çok kişilik çeşidi var sorusu hala gizemini korumakta. Bu bilmecenin anahtarı doğal seçilimin çok güçlü olmasında, ancak aynı zamanda çok da tutarlı olmamasında yatıyor. Bu varsayımın kişiliğin evriminde nasıl etkili olduğu, son yıllarda vahşi hayvanların ilkel kişilik özellikleri üzerinde yapılan araştırmalarla netlik kazandı. Hollanda'daki Groningen Üniversitesi'nden Niels Dingemanse bu yaklaşımın öncülerinden. Dingemanse ve ekibi büyük baştankara adı verilen küçük kuşların araştırmacı özelliklerinin altında genetik çeşitliliğin yattığını ortaya çıkarttılar. Bu kuşların bir kısmı kalıtsal olarak araştırmacı bir yapıya sahip iken, bazıları daha tedbirlidir. Bilim adamları vahşi baştankaraları doğal ortamlarında izleyerek, araştırmacı kişilik özelliğini ve üç yıldan daha uzun süre hayatta kalma özelliklerini ölçtüler. Dişiler için araştırmacılık kendilerinden çok başkalarının hayatını yaşamalarına yol açabiliyor. Benzer şekilde günümüzde yöneticilerin ve sanatçıların dünyasında geçimli olmak başarılı olma yolunu tıkayan bir özellik olarak değerlendiriliyor, çünkü bu insanların kendi isteklerini her şeyin önünde tutmaları ve kendi çıkarlarına odaklanmaları gerekiyor. O zaman geçimli olmanın optimum düzeyi ne olmalıdır? İki uçta olmamak kaydıyla bir uçta psikopatlar diğer uçta bağımlı kişilik hastalığına yakalanmış olanlar bu sorunun tek bir doğru yanıtı yoktur. Geçimli olmanın hangi düzeyinde olursanız olun, yarar sağladığınız oranda bedel de ödersiniz. Aynı şekilde sorumluluk özelliği de amacınıza ulaşmanızı, planlarınızı uygulamanızı kolaylaştırırken, diğer seçeneklere gözünüzü kapatmanıza yol açabilir. Oysa daha esnek yapıdaki insanlar diğer seçeneklerden büyük yarar sağlayabilir. Bu arada yüksel düzeyde açıklık, sosyal ve cinsel açıdan başarılı olma olasılığını artırır. Ne var ki bu avantajlar, artistik tiplerin büyük saygı gördüğü jeopolitik ortamlarda geçerlidir. İnsanların hayatta kalmak için mücadele verdiği koşullarda, pratik ve becerikli kişilik yapısı daha fazla prim yapar. Hatta nevrotiklik derecesi yüksek olan insanlar da tehlikenin gerçek olduğu durumlarda hep alarm durumunda olduklarından, rahat ve sakin insanlara oranla tehlikeyi daha ucuz atlatabilirler. Kişiliğinizi ne kadar iyi tanırsanız bu zarar ve yararların daha fazla farkında olursunuz. Bu sonuç da kişiliğiniz değiştirip değiştiremeyeceğinizi sorgulayan eski soruya yeni bir yanıt getirebilir. Bir dereceye kadar kişiliğimizi değiştirebiliriz, ancak hemen hemen her kişilik profilinin optimum bir çevesel koşulu olduğunu aklımızdan çıkarmamamız gerekiyor. Dolayısıyla eğer kişiliğiniz size mutsuzluk veriyorsa, modern yaşam olarak isimlendirdiğimiz bu karmaşık ekosistemde, niçin bulunduğunuz ortamı değiştirmeyi denemiyorsunuz? Derleyen: Reyhan Oksay Kaynak: New Scientist, 9 Şubat 2008 MR Barrick, MK Mount Personality: Critical Concepts in Psychology, 1998 books.google.com PR Shaver, K Brennan Personality and socia1 Psychology Bulletin www.uoregon.edu/~sanjay/bigfive.html www.personalityresearch.org/bigfive.html Neo Kişilik Envanteri Türkçe Uyarlaması, Sami Gülgöz, Ph.D, Koç Üniversitesi CBT 1092/9 22 Şubat 2008 PSİKOLOJİSİNİRBİLİM