Katalog

DAVRANIŞ BİLİMİ Bana ‘kuşbeyinli’ demeyin! Karga ailesinin bazı üyeleri günlerini casusluk ve hırsızlık yaparak geçirir. Bu kadar zeki olmaları bu özellikleriyle açıklanabilir mi? Son günlerde kargagillerin çalma ve saklama alışkanlıkları konusunda gerçekleştirilen çalışmalar, gelişmiş sosyal zekânın yalnızca büyük maymunların tekelinde olduğu görüşünü temelinden sarsıyor. ni gizlemeye gerek duymadılar. BİREYLER ARASINDA AYIRIM YAPABİLME BECERİSİ Alakargaların yiyeceklerini hırsızlara karşı güvenceye almak için geliştirdikleri taktikler, bunların diğerlerinin aklından geçeni okuma becerisine sahip oldukları anlamına geliyor. C ambridge Üniversitesi'nden karşılaştırmalı bilişim profesörü Nicky Clayton, kargagiller olarak tanınan kuş türünün, hayvanların en akıllılarından biri olduğunu söylüyor. Kargagillerden alakargalar, yiyeceklerini saklamalarının yanı sıra, başka kuşların gizlediği yiyecekleri de çalma alışkanlığına da sahiptir. Clayton'a göre bu kuşlar potansiyel hırsızları atlatmak için sakladıkları yiyeceklerin yerini sürekli olarak değiştirirler. Eğer bu doğruysa, bu kuşların çalma ve saklama alışkanlıklarını inceleyerek, beyinlerinin çalışma şekline ilişkin bilgi edinmek mümkün olabilecek. Clayton ve ekibinin bu konuyu ayrıntılı bir biçimde irdelemek için yürüttüğü çalışma, karmaşık sosyal zekânın yalnızca büyük maymunların tekelinde olduğu görüşünü temelinden sarsıyor. Alakargalar için solucanlar “Belçika çikolataları”dır. Dolayısıyla bunları ellerinden geldiğince iyi bir yere gizlemeye çalışırlar. KARGAGİLLERİN ORTAK ÖZELLİKLERİ Kargagillerin bazı üyeleri, kentlerde gördüğümüz siyah tüylü kargalardan ve is karası kuzgunlardan çok farklıdır. Aslında kargagillerin içinde 120 tür barınır. Bunların arasında renkli tüyleri olan alakargalar, saksağanlar ve fındıkkıranlar sayılabilir. Kutup bölgeleri hariç, dünyanın her yarinde yaşayabilirler. Zekalarıyla ünlüdürler ve grup yaşamında evrimsel uyumu temsil ederler. İçlerinde çok sayıda tür gelişmiş bir sosyal bir çevre içinde yaşar ve bu çevrede yalnızca kendi ilişkilerini değil, gruptaki diğer üyelerin ilişkilerini de izlemek zorundadır. Ayrıca bunlar, özellikle genç olanları, oyuncudur. Alet yapma becerisinin yalnızca primatlara ait olduğu sanılırken, kargagiller içinde çok sayıda türün bu beceriye sahip olduğu biliniyor. Kaldı ki kargagillerin problem çözmede büyük maymunlarla yarışacak esneklikte oldukları da son yıllarda kanıtlandı. Açıkça kargagiller “kuş beyinli” değil. Ne var ki insandan farklı bir türün düşünce mekanizması hakkında bilgi sahibi olmak bilimsel açıdan çok zor. Bilim adamları alakarga ve kargagillerin diğer türlerinin yiyecek saklama ve çalma alışkanlıklarını inceleyerek bu kuşların beyinsel kapasitesi hakkında bilgi edinebileceklerini düşünüyor. lediklerini fark ettiler. Alakargalar için solucanlar “Belçika çikolataları”dır. Dolayısıyla bunları ellerinden geldiğince iyi bir yere gizlemeye çalışırlar. Deneyde solucanları başka kuşlar bakarken saklayanların, bunları çıkartıp başka yerlere gömdükleri, ganimetlerini başka kuşların hazır bulunmadığı koşullarda saklayanların solucanları ilk gömdükleri yerde bıraktığı görüldü. Clayton kuşkularında haklıydı. Ganimeti yerinden çıkartıp yeniden saklamak, soyulmamak için uygulanan bir stratejiydi. Ve alakargaların potansiyel hırsızlara karşı uyguladıkları tek strateji de bu değildi. Clayton, meslektaşı/eşi Nathan Emery ile birlikte yürüttüğü bir diğer çalışmada, başka bir kuş bakarken solucanını saklayan kuşun, solucanı rakibinin görüşünü engelleyen bir bariyerin ardına sakladığı görüldü (Animal Behavior, vol 70, p 1251). Bu çok akıllıca bir davranış gibi görülmese de, başka bir kuşun perspektifinden bakabildiklerinin bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Başkalarının gözüyle olayları değerlendirme özelliğinin yalnızca büyük maymunlara ait olduğunun sanıldığı günümüzde, bu aslında önemli bir keşiftir. Kuşların bu davranışlarının başka bir açıklaması da “Gözden ırak, gönülden ırak” atasözünün bir yansıması olabilir. Alakargaların yiyecekleri saklarken yanlarında kimin bulunduğunu anımsamaları oldukça karmaşık bir süreçtir, çünkü bu, farklı bilgi düzeyine sahip bireyler arasında ayırım yapabildiklerinin bir göstergesidir. Ancak, bunun insana benzer bir belleğe sahip oldukları anlamına gelmediğine dikkat çekiliyor. Kuşlar, insanlardan farklı olarak, davranış eğilimlerine ve öğrenilmiş ayırımcılıklarına göre hareket ederler. Başka bir deyişle bu kuşların ganimetlerini tekrar tekrar saklama eğilimleri doğuştan geliyor olabilir. İngiltere'deki St.Andrews Üniversitesi'nden Thomas Bugnyar ve Avusturya'daki Konrad Lorenz Arastırma Merkezi'nden Kurt Kotrschall, kuzgunlardaki bu saklama eğilimini “bilişsel silahlanma yarışı”na benzetiyor. Bu “saklamaçalma” oyununda her kuş aynı anda iki rolü birden oynar. Bugnyar bu konuda şu bilgileri veriyor: “Her oyuncu, başka bir kuşun kendi ganimetini çalmaması için yeni stratejiler geliştirmek zorunda kalırken, başkalarının ganimetleri konusunda da bilgi toplamak zorundadır. Bunun için de casusluk yapma zorunluluğu doğabilir.” İnsanların casusluk stratejileriyle kuşlarınki arasında bir koşutluk olduğunu ortaya çıkartan Bugnyar, gizli servis elemanlarının kimliklerini gizleyerek yürüttükleri keşifler gibi kuzgun yağmacılarının, malını saklamaya çalışan kuşları casus gibi uzaktan izlediklerini gözledi. Kayaların veya ağaçların arkasından rakiplerini izleyen kuzgunların, malını gizleyen kuş olay mahalinden uzaklaşır uzaklaşmaz yağmalama işlemine başladıkları görüldü. Kafeste tutulan alakargaların alet kullandığı biliniyor. Doğada yaşayanlar ise diğer kargalar gibi yiyeceklerini saklarlar. Clayton ve Emery, kargaların tümünün yiyeceklerini saklamadığını fark ederek çok önemli bir konuya ışık tuttular. Deneyimli hırsızlar çevrede başka kuşlar varken son derece ince hesaplanmış bir gizleme harekâtına girişirken, hırsızlık yapmamış deneyimsiz kuşlar yiyeceklerini saklamaya bile gerek görmüyordu. Bu da “bir hırsızın halinden ancak başka bir hırsızın anladığı” anlamına geliyor. Dolayısıyla alakarga geçmiş deneyimlerinden yararlanarak (örneğin kendisinin de hırsızlık yapmış olması gibi) başka kuşların davranışları konusunda tahminlerde bulunur. Clayton bu olağandışı davranışı şöyle yorumluyor: “Ancak insanların deneyimlerinden yararlandığı düşünülürdü. Ancak alakarga deneyi bu görüşü çürütüyor.” SOSYAL ZEKÂNIN EVRİMİNE İNCE AYAR Alakarganın, bir diğerinin görüşlerini beyninde canlandırma yeteneğine sahip olduğu iddiası bilim dünyasında ciddi tartışmalara yol açıyor. Eğer kargagiller, bir zamanlar yalnızca büyük maymunların tekelinde olduğu sanılan başkalarının düşüncelerini anlama yeteneğine sahipse, sosyal zekânın evrimine ilişkin düşüncelerimizin yeniden gözden geçirilmesi OLAYLARI BAŞKASININ GÖZÜYLE DEĞERLENDİRME BECERİSİ Alakargalar ile kamera ekibinin karşılaşması bu iki olasılığın sınanmasına olanak tanıdı . “Film ekibi kuşların görüntüsünü kaydederken, hayvanların solucanlarını saklamak için gölgelik bir köşeyi seçtiklerini izledik” diye konuşan Clayton, “Alakargalar büyük bir olasılıkla gölgelik bölgeyi kendi avantajları için kullanıyor olabilir. Yiyeceklerini karanlık köşelere saklayarak potansiyel hırsızları atlattıklarını düşünüyor olabilirler” diyor. Bu fikri laboratuar ortamına taşıyan bilim adamları, alakargalara iki seçenek tanıdı. Bunlardan biri, yiyecek olarak verilen fındıkları saklamak için iyice aydınlatılmış bir yer, diğeri görece olarak karanlıkta ka ÜSLERİNİ KANDIRMA BECERİSİ Kuzgunlar ayrıca kendilerinden üstün konumda olan kuzgunları da kandırmaya Kargaların oyunculuk yeteneği doğuştan. çalışırlar. Başat bir kuşun ganimetini çalmak çok tehlikelidir; alt sosyal düzeydeki hırsız, suçüstü yakalanırsa dayak yemekten kurtulagerekecek. Bu kuşlarla ortak olan atalarımız 300 milmaz. Ne var ki bu fiziksel cezalar alt düzey hırsızları yon yıl önce yaşamıştı. Dolayısıyla sosyal zekâ kapasiyıldırmaz.. Tam tersi biraz daha bilenmiş olarak amaçtesinin de bağımsız bir şekilde en az iki kez evrilmiş ollarına erişmeye çabalarlar. ması gerekiyor. Zekâ konusundaki bu evrimsel yakınSaklanmış olan ganimetin tam üzerine gideceklelaşma, memeliler ve kuşların beyin yapısındaki ayrışrine, bir şey aramıyormuş gibi yaparak yiyeceğin gizma göz önüne alındığında bilim dünyasında yeni tarlendiği yerin çevresinde dolanıp dururlar. “Ganimetin tışmaların başlayacağını işaret ediyor. sahibini yanıltarak, yakalanma riskini azaltırlar” diye Kargagillerdeki bu gelişmiş bilişsel yeteneğin şekilkonuşan Bugnyar, “Bu davranışın bir diğer açıklaması lenmesinden sorumlu olan sosyal rekabetin derecesi da alt düzeydeki kuşun, yiyeceğin saklanmış olduğu hakkında henüz fazla bir şey bilinmiyor. Ancak genel yeri sanki bilmiyormuş gibi yaparak başat kuşu aldatolarak Makyavelci zekâ (Yani amaçları için etik olmaya çalışmasıdır. Bu çok akıllıca bir tutum. Ancak mayan da dahil her yolu mübah sayan zekâ) olarak bizler hâlâ hırsız kuşun, başat kuşu yanıltmaya çalışıp isimlendirilen zekânın insan beyninin evriminde çok çalışmadığı hakkında kesin bir şey söyleyemiyoruz” diönemli bir rol oynadığı biliniyor. Maymunlar ve kuşyor. lar arasındaki koşutluk göz önüne alındığında bu ikisinin evrimine ilişkin yeni bilgilere erişebiliriz. KOŞULLARA GÖRE DAVRANMA Emery bu konuda noktayı şöyle koyuyor: “KarBECERİSİ gagiller ve maymunlar davranış ve algılama açısından Burada kesin olan hem hırsızın hem de mal sahibio kadar büyük benzerlikler taşıyorlar ki, kargaların nin, olay yerinde kimin olduğuna bağlı olarak esnek tüysüz maymunlar olduğunu düşünebiliriz.” stratejiler geliştirmeleri. Bu da kuşların beyinde sabit, Reyhan Oksay doğuştan gelen katı tepkilerin olmadığını gösteriyor. Kaynak: New Scientist 23 Haziran 2007 Kargalarda bu tip esnek davranışlar nasıl gelişmiş olabilir? Bu soruya yanıt vermek için kolları sıvayan Yazının devamı arka sayfada lan başka bir yerdi. Rakiplerinin bakmadığı zamanlarda kuşlar bu iki yer arasında bir ayırım yapmazken, potansiyel bir hırsızın bakışları altındayken, ışıklı bölgelere gitmeyerek, fındıkları gölgelik yere sakladılar. Potansiyel hırsızlar her zaman görüş alanının içinde oldukları için “gözden ırak olma” olasılığı geçerliliğini otomatikman yitiriyordu. ÖMÜR BOYU TEK EŞ Kargagillerin yiyecekleri saklama alışkanlığına bakarak, bu kuşların sosyal yaşamlarının kuşku ve güvensizlik üzerine kurulduğu sonucunu çıkartmak büyük bir yanılgıdır. Kargagil ailesinin üyeleri sadakatleri ile ünlüdür ve bunlar ömür boyu tek bir eşe bağlı kalırlar. Eşini tanımak ve bu ilişkiyi sürdürmek sosyal bir hayvan için önemli bir beceridir. AlaKuzgun gibi sosyal kuşlar birbirleriyle rekabet etmek ve işbirliği yapmak için yeterince akıl kargalar için bu beceri gizleme/saklama olayında da geçerlidir. Kuşlar lı olmak zorundadır. CBT 1060/12 13 Temmuz 2007 GANİMETLERİNİ KORUMA STRATEJİLERİ 2001 yılında Clayton ve ekibi alakargaların çaldıklarını korumak için geliştirdikleri taktikleri inceledi. Bilim adamları alakargaların bir solucanı tek başlarınayken veya başka bir kuş bakarken saklamalarını gizlice izledi. Aynı günün ilerleyen saatlerinde sakladıkları solucanı yerinden çıkartıp başka bir yere giz CBT 1060/13 13 Temmuz 2007 eşleri yanlarındayken ganimetlerini yerinden çıkartıp, başka yere gömme gereği duymaz. Hâttâ eşinin mallarına göz diken potansiyel hırsızları kovalayacak kadar eşler birbirlerine güven duyarlar. Kuşlar rekabeti nereye kadar götürürler? Bu noktada önemli olan hangi kuşun gizleme eylemi sırasında olay mahalinde bulunduğudur. Bunu hatırlamak, saklayanın ganimetini koruma becerisini artırır. Clayton, Emery ve meslektaşları, alakargaların bu zihinsel beceriye sahip olup olmadıklarını anlamak için kuşların yiyeceklerini iki aşamada sakladıkları bir deney gerçekleştirdi. Aşamanın her birinde faklı bir gözlemci kuş hazır bulunuyordu. Deneyin yapıldığı günün ilerleyen saatlerinde, saklama eylemini gerçekleştiren kuşların, bu iki gözlemciden birinin hazır bulunduğu bir ortamda ganimetlerini geri almalarına izin verildi. Sonuçta alakargaların, sakladıkları yeri ilk kez gören gözlemci kuşun yanındayken ganimetin yerini sürekli olarak değiştirdikleri görüldü. Burada amaçlarının gözlemci kuşu şaşırtmak olduğu düşünüldü. Ancak diğer kuşun hazır bulunduğu ortamlarda saklama yeri DAVRANIŞ BİLİMİ