Katalog

BİTKİSEL YAŞAM KOMA: Olanaksız uyanışları başaranlar Bilim, canlı ölüm, yani bitkisel hayata geçen bazı koma hastaların beyinlerinde “zeki yaşam” belirtileri saptayınca, tartışma yeniden başladı: Ya bitkisel yaşama mahkum binlerce insan gerçekte bu içinden çıkılmaz durumlarının farkında iseler? 19 yıl sonra uyanan ve anne diyen bitkisel yaşam hastalarına ne diyeceğiz? kiyorlar. UYKU İLACI İKİLEMİ 005 Temmuz'unda 23 yaşında Britanyalı bir kadın dehşet verici bir trafik kazası geçirdi. Kafasından ciddi biçimde yaralanan kadın koma durumunda hastaneye götürüldü. Beynindeki basıncı azaltmak amacıyla yapılan ameliyattan sonra genç kadın giderek yaşama döndü. Ne var ki, bu dönüş yalnızca “canlı ölüm” olarak bilinen kalıcı bir bitkisel yaşama dönüştü. “Kalıcı bitkisel yaşam” kulağa hiç hoş gelmeyen bir deyim olduğu kadar, tanıklık edenlerde de huzursuzluğa yol açar. Bu durumda olan hasta herhangi bir destek olmaksızın soluk alıp verir. Ne var ki, bir zamanlar var olan kişi artık yok gibidir. Bu kişiler uyurlar, uyaBeynin iyileşmesi yirnırlar ve, dengesiz olmakla birlikte, devinirler. Kimi mi yıl aldığına göre, zaman konuştukları da kalıcı bitkisel yaşam olur, ya da birtakım sesler durumu ve bilinç yitimi çıkarırlar, hatta gülümserler, ağlarlar, ya da yüzlerini ne kadar sürebilir? Uzburuştururlar. manlar hangi hastalaAncak tüm bunları istemleri dışında yapıyorlarra vijil koma tanısı mış gibi bir durum söz kokonması gerektiğinnusudur. Ağrı ya da uyarılara tepki vermezler. den, ya da sevdikleriDurum böyle olunca, nin ölme hakkını kuladına X diyeceğimiz hastanın beyin taramaları sıralanmak isteyen aileler uzmanlar bilinç beliriçin hastanın gecikme sında tilerine tanık oldu. Yani, li de olsa uyanma olauyanık olmasına karşın bilinçten tümden yoksun olsılığının olmadığından duğu gerekçesiyle kendisinasıl emin olabilirler? ne “kalıcı bitkisel yaşam” tanısı konan hastanın bilinci, gerçekte tümden yok olmamıştı. 2 bilinçten yoksun olup asla iyileşme olasılığı olmayanları ayırt edebilir mi? Uyanma olasılığı olan hastaların ölmelerine doktorlar gelecek görmedikleri için mi izin veriliyor? “KALICI” NE DEMEK? Kalıcı bitkisel yaşam durumu genelde hastanın beyindeki bir zedelenmeden, ya da kalp krizi ve felce bağlı olarak beynin oksijensiz kalmasından ötürü girdiği komadan çıkmaya çalışırken meydana gelir. Bu durumun ilk aşamaları “bitkisel yaşam” adıyla bilinir ve hastaların birçoğu iyileşme süreci içinde bu aşamadan geçer. Koma durumu 30 günden fazla süren hastalara genellikle kalıcı bitkisel yaşam tanısı konur. Ancak buradaki “kalıcı” deyimi mutlaka durumun asla değişmeyeceği anlamına gelmez ve kimi hastalar aylar sonra yeniden bilinçlerine kavuşurlar. Beynin hasar görmesinden sonraki bir yıl, ya da kalp krizi veya felçten sonraki üç ile altı ay arasındaki süre içinde iyileşme olasılığı son derece azdır. Bu dönemde genellikle hastanın bitkisel yaşamda olduğu söylenir. Kalıcı bitkisel yaşam ezelden beri tanısı ve ele alınması güç bir durum olmuştur. Çünkü, tanıyı kesin bir belirtiye dayandırmak çok güç olduğu gibi, bu durumda beynin yitirilen bölge ya da işlevinden de söz edilemez. Bu durumda olan bir hastanın iyileşme olasılığını kestirmek de hemen hemen olanaksızdır. Öyle olunca, yukarıda sözü edilen son olaylar kalıcı bitkisel yaşamla ilgili görüşleri gerçekte etkileyebilir mi? KOMADAN TEPKİLER X adlı hastayı inceleyen uzmanlar şimdi buluşlarının ne anlama geldiği konusunda birtakım ipuçlarına sahipler. Kalıcı bitkisel yaşamda olanlar kimi zaman sözcükler seslere, yüzlere ve acı veren dürtülere reflekse benzer tepkiler sergilerler. Ancak bu tepkiler yalnızca en dış duyusal alanları etkilerler ve bilinci uyandıracak bölgelere ulaşmazlar. Ne var ki, Cambridge Bilişsel ve Tıbbi Araştırma Merkezi uzmanlarından Adrian Owen'in asıl merak ettiği X'in gösterdiği tepkinin burada sözü edilenden daha incelikli bir tepki olup olmadığıydı. Acaba X beyin taramasında saptanabilecek bir düşünselzeki bir görevi yerine getirmek üzere kendisine verilen yönergelere tepki gösterebilir miydi? Normal koşullarda salt eylemi düşünmek bile be MUCİZE UYANIŞLAR Söz konusu durum son dönemlerde tıp dünyasına meydan okuyan çok sayıda olaydan yalnızca bir tanesiydi. Beklenmedik bilinç ışıltılarının yanı sıra, 19 yıl boyunca komada kalıp ansızın yaşama dönen Terry Wallis örneğindeki gibi görünürde “olanaksız” uyanışlara da tanık olundu. Bu arada başka yöntemler karşısında tepkisiz kalan hastaların birtakım ilaçlarla yaşama döndürüldükleri yönünde raporlar da var. Kalıcı bitkisel yaşam ve öteki bilinç bozuklukları uzun süredir tıp ve törebilim çevrelerinin gündemini oluşturmakla birlikte, giderek bir mayın tarlasına dönüşmüş durumda. Bu tür uyanışlar kalıcı bitkisel yaşam ve başka bilinç bozuklukları tanısı konan binlerce hasta açısından nasıl bir anlam taşıyor? Artık denetleyemedikleri bir bedene kıstırılmış olan bu hastaların bir bölümü, içinde bulundukları olumsuz durumun farkında olabilirler mi? Beylik deneyler hâlâ “orada” olanlarla gerçekten CBT 1072/12 5 Ekim 2007 CBT 1072/13 5 Ekim 2007 Tıp gerçeklerine meydan okuyan başka örnekler: 2000 yılında kalp krizi ve felç geçirerek kendisine kalıcı bitkisel yaşam tanısı konan 49 yaşındaki Christa Lilly yıllardır bilinçsiz yatarken, geçtiğimiz günlerde uyandırılarak kaldığı yerden devam etti. Güney Afrikalı Louis Viljoen'in durumu ise çok daha şaşırtıcı. Viljoen her sabah kalıcı bitkisel yaşam durumundan kısa bir süreliğine çıkıp, ardından yine bilinçsizliğin karanlığına gömülüyor. Viljoen'in gizi, kendisini çelişkili bir biçimde uyandırıyormuş gibi görünen, zolpidem adlı uyku hapında gizli. 1996 yılında 25 yaşındayken bisiklete binerken kamyon çarpması sonucunda komaya giren Viljoen giderek doktorların kalıcı bitkisel yaşam olarak nitelendirdikleri duruma girdi. 1999 yılında doktoru 19 yıl boyunca vijil koma durumunda olan Terry Wallis'in yaşamdan bağını tüm Wally Nell yatakta kıvranırken kendisini den koparmadığına inanan ailesi sonunda haklı çıktı hırpalamaması için zolpidem adlı ilacı yazdı. Hastaya ilaç ilk kez verildiğinde annegörünürde tansıksı iyileşmesindeki gizi daha iyi kavrasi de yanındaydı. Yarım saat geçince tansıksı biçimde mak amacıyla Wallis'in beynini kısaca DTG olarak bimırıldandığı ilk sözcüklere o da tanık oldu. Viljoen'in linen difüzyon tensör görüntüleme yöntemiyle iki kez gözleri görmemesine karşın, annesinin sesini tanıyabiltaramadan geçirdi. mişti. Şimdi her gün verilen zolpidem sayesinde günde Beynin salt anatomisini ya da etkinliğini belirleyaklaşık 10 saat bilincine kavuşuyor. Daha önceki uyamek yerine, organ içindeki bağlantı dizgelerini ortaya nışlarını anımsayabilen ve espri yeteneğini koruyan koyan bu yöntem Wallis'in beyin yapısında herhangi Viljoen'in gözleri yine görmüyor ve kısa erimli bellek bir bozukluk olmadığını, ancak iki yarıküre arasındaki sorunları yaşıyor. Ancak anlaksal yetileri her geçen bağlantılarda kopukluk olduğunu gösteriyordu. gün daha da gelişiyor. Uyanışından sonraki sekizinci ay ile 26. ayda yapıİlacı beyinleri zarar gören 200 kadar hastada denelan taramalar karşılaştırıldığında Wallis'in bilincinin yen Nell hemen hemen neden su yüzüne çıktığı yönünde birtakım ipuçları elde Bu yıl Ocak ayında beyin yarısında olumlu gelişmeedildi. Beynin iki yarıküresi arasındaki normal bağlanlere tanık olduğunu öne Louis Viljoen'e her sabah verilen bir ilaç onun birkaç saatliğine de olsa kalıcı bitkisel yaşamdan çıkmasına yardımcı oluyor kanaması sonucu komatılar olması gerekenden daha güçsüzdü. Ancak beynin sürüyor. Ancak, arkasında yarıküreler arasında güçlü bir bağlantısı olya giren 44 yaşında bir Schiff'inki de dahil, öteki yinde onları yerine getiriyormuş gibi tepkilerin oluşmacekte beyin görüntülemenin standart bir tanı aracı oladuğu görülen yepyeni bir yapı oluşmuştu. Bu yeni yapısağlık kurumları başarı adam 19 ay sonra uyandı. sına yol açtığından, Owen ve arkadaşları beynin çok cağına inanıyor. nın gelişmesi epey uzun ve zorlu bir süreci gerektirmiş oranlarının o denli yükfarklı bölgeleriyle ilintili iki eylem seçtiler: uzamsal biDüzenli beyin taraması yapılsaydı bugün konumu olsa gerekti. Haziran ayında da Polonsek olmadığını belirtiyorlinç ve bellekten sorumlu bölgeleri ilgilendiren evin çok daha farklı olabilecek kişilerden biri de Terry Wallar. Kimileri başarı elde yalı bir demiryolu işçisi içinde dolanmak ve bacak devinimini denetleyen böllis. 1984 yılında, henüz 19 yaşındayken kamyonetinNE KADAR BİTKİSEL YAŞAM edilen durumların gergeyle ilintili olan tenis oynamak. den atılan ve ertesi gün koma durumunda bulunan Beynin iyileşmesi yirmi yıl aldığına göre, kalıcı bit19 yıllık bir koma süreçekte kalıcı bitkisel yaNormal deneklerde MRI yöntemiyle bu düşünce genç adama birkaç hafta sonra kalıcı bitkisel yaşam takisel yaşam durumu ve bilinç yitimi ne kadar sürebilir? şam özelliği taşımayan cinden sonra bilincine dizgelerinin belirlenebildiğinden yola çıkan araştırmanısı kondu. Evine gönderilen Wallis o günü izleyen 19 Uzmanlar hangi hastalara vijil koma tanısı konması gehastalar olabileceğinin cılar X'ten tenis oynadığını ya da evde dolandığını düyıl boyunca hiçbir nörolojik incelemeden geçmedi. kavuştu. Ancak uzmanlar rektiğinden, ya da sevdiklerinin ölme hakkını kullanaltını çiziyorlar. Sinirbişünmesini istediler. Sonuçta, tam da beklenildiği gibi mak isteyen aileler için hastanın gecikmeli de olsa bu kişide gerçekte kilitlim uzmanları daha emin KOMADAN GELEN ANNE SESİ hastanın aynı beyin dizgelerini sergilediğine tanık oluyanma olasılığının olmadığından nasıl emin olabilirolmak için şimdilerde Annesi sürekli Terry'de birtakım yaşam kıpırtıları dular. Owen, bu durumun tek bir açıklaması olabilecelenme sendromu olarak ler? zolpidem etkisini araştırıolduğunu iddia ediyordu. Nitekim, 2003 yılında Terry ğine inanıyor ve hastanın, bitkisel yaşam tanısına karWallis kalıcı bitkisel yaşamda olmasa bile, bilincin bilinen, bedenin tümden yor ve çeşitli klinik deilk kez dile gelip “Anne” diye mırıldandı. Bunu izleyen şın, kendisine verilen yönergeleri bilinçli bir biçimde neredeyse hiç olmadığı bir durumdan uyanışa geçmesi neyler uyguluyorlar. felçli olmasına karşın biüç gün içinde devinim ve iletişim yetilerine az da olsa yerine getirdiğine dikkat çekiyor. yine de şaşırtıcı. Bunun gibi tıp gerçeklerine meydan Üstelik, zolpidem yeniden kavuştu. Artık genç bir adam olmadığını, kaza okuyan başka örnekler de var. 2000 yılında kalp krizi lincin açık olması duruumut vaat eden tek ilaç MİNİMUM BİLİNÇ geçirdiğinde henüz küçücük bir bebek olan kızının 20 ve felç geçirerek kendisine kalıcı bitkisel yaşam tanısı da değil. Yetkililer antimunun söz konusu olduAraştırmacılar on kadar başka hasta üzerinde yapyaşına geldiğini görünce şaşkınlığa da uğradı. konan 49 yaşındaki Christa Lilly yıllardır bilinçsiz yadepresanların, ldopa gibi tıkları deneyler sonucunda yalnız bir başka hastanın Cornell Üniversitesi'ne bağlı Weill Tıp Fakültesi ğuna dikkat çekiyorlar. tarken, geçtiğimiz günlerde uyandırılarak kaldığı yerParkinson ilaçlarının ve yönergelere benzer biçimde tepki verdiğini gördüler. sinirbilim uzmanlarından Nicholas Schiff hastanın den devam etti. ritalin türü uyarıcıların Bu da X'in durumundakilere pek sık rastlanmadığının, Bu olaydan önce beş kez daha da resmi olmayan deneylerde başarılı sonuçlar doğurancak tek örnek de olmadığının bir göstergesiydi. uyandırılan Lilly'nin bilincinin arduğunu belirtiyorlar. Peki, bu durum öteki kalıcı bitkisel yaşam hastaları NORMAL BİLİNÇ Minimal bilinç durumu (yardımsız uyuma, uyanma ve soluma; bilinç tık çok düşük düzeyde de olsa açık Kalıcı bitkisel yaşamın tek çözümü ilaç da olmayaiçin nasıl bir anlam taşıyor? Hasta X hala gözlem altınDURUMU açık, ancak iletişim ve tepki yok; düzensiz devinim) olduğuna inanılıyor. Ancak bilincibilir. Beyne bir tür hızlandırıcı işlevini gören elektrotda tutuluyor ve Owen hastanın kimi iyileşme belirtilenin neden gelip gittiği konusuna ların yerleştirildiği derin beyin uyarımı (DBS) yönteri gösterdiğini söylüyor. BİTKİSEL (uyuma ve uyanma var, ama farkındalık yok; tepkeler düzkesin bir açıklama getirilemiyor. minin de umut verici sonuçlar doğurduğu belirtiliyor. DURUM X'in şimdilerde “minimum bilinç” adıyla bilinen, gün, kendi başına soluk alıp verme var; devinimler amaçsız) Geçtiğimiz Ocak ayında beyin Ne var ki, bilinçle ilgili bozukluklar daha iyi kavanlık bilinç belirtileri ve iletişim girişimlerini içeren kanaması sonucu komaya giren 44 randıkça hastaların iyileştirilmesi yönünde daha somut GENEL (gözler kapalı, bilinç yok, solunum normal; yeni tanımlanan bir durumda olduğu belirtiliyor. Hasyaşında bir adam 19 ay sonra uyanadımların da atılabileceğine parmak basılıyor. UzmanANESTEZİ anestezinin etkisi geçer geçmez eski duruma tada görülen ilk bilinç belirtileri iyileşmenin ilk kıpırdı. Haziran ayında da Polonyalı bir lar bilinç bozukluklarıyla ilgili araştırmalara öncelik tılarını yansıtıyor olabilir. demiryolu işçisi 19 yıllık bir koma (gözler kapalı, bilinç yok, uyanma ya da verilmesi ve bakım koşullarının daha da geliştirilmesi Bilincin Bu yüzden kalıcı bitkisel yaşam tanısı konan yığınsürecinden sonra bilincine kavuştu. KOMA farkındalık yok; beyin etkinliğinde ve tepgerektiği görüşünde birleşiyorlar. Tıbbi yardım konubasamakları la insanın başlarına gelen talihsizliğin bilincinde olAncak uzmanlar bu kişide gerçekte kilerde azalma; hasta yapay solunuma sunda ilgi bekleyen beyin hasarlı hastaların oluşturduBilinçli farkındalık ile dukları, ancak iletişim kuramadıklarından sessizce acı gerek duyabilir) kilitlenme sendromu olarak bilinen, ğu “sessiz bir salgın” durumunun yaşandığına dikkat çebeyin ölümü arasında çektikleri görüşü pek de olasıymış gibi görünmüyor. bedenin tümden felçli olmasına ken uzmanlar, yine de bilincin çeşitli biçimlerde uyanı(birçok ülkede yasal ölüm tanımı; farklı bilinçsizlik düzeyleri Owen burada ancak beyin taramalarının iyileşme belirkarşın bilincin açık olması durumuBEYİN beyin sapında ya da EEG'de herhanşa geçtiğine inanıyorlar. bulunuyor tilerini klinik deneylerden önce saptayabildiğinden söz ÖLÜMÜ gi bir etkinliğin olmaması durumu) nun söz konusu olduğuna dikkat çeRita Urgan, Kaynak: New Scientist, 7 Temmuz 07 edilebileceğine dikkat çekiyor ve çok yakın bir gele BİTKİSEL YAŞAM