Katalog

Jeoloji muş normal fayların neden olduğu halka yapıları, kireçtaşı yüzeyinde görülen ve yüzleri kraterin içine bakan bir dizi teras oluşumlarıdır. Şekil 3A'da görüldüğü gibi, normal faylar beş tane kadar ve içıçe grabeni (çöküntüyü) sınırlamaktadır. Grabenler yaklaşık 100 m enınde ve 50 m derinliğindedir. Kireçtaşının altına doğru uzanan bu faylar, en alt katmanlan ve tabanı etkilemezler. Doğu yönündeki halka yapılarının, Şekil 3B'de kireçtaşının üst kesıminde görüldüğü gibi, oldukça dik ve buyuk olasılıkla ters faylarla sınırlanmış sırtlar oluşturdukları gorülür. Bu sırtlar yan kesimlere doğru, kireçtaşının tavan alanı üstünde kırılmamış kıvrım çıkıntıları olarak uzanırlar. Doğu yönü ve çevresindeki bu durum, batı yönündeki açılmanın tersine, sıkışma deformasyonunun etkilerine işaret etmektedir. Şekil 3 Çarpma yapısının batı yöniinde (A) ve doğu yönünde (B) alınmış düşey sismik kesitlerinin yakından göriinümü. GÜMÜŞ ÇUKUR Gümüş Çukur, 6065 milyon yıl önce, bugünkü Scarborough'nun 140 km doğusunda, en çok 100 m su derinliğindeki sığ denize düşen bir gök cisminin çarpması ile oluşmuş bir krater olarak tanımlanmaktadır. Günümüzde, Kuzey Denizi tabanından 500 ile 1000 m arası derinlikte, onu ayrıntılarıyla korumuş olan Tersiyer yaşlı çökel katmanlan altında gömülüdür. Çarpma anında deniz tabanının 500 m kadar kalınlıkta, görece az sıkılaşmış kireç çökeller ile kaplı olduğu sanılmaktadır. Çarpmadan sonra geçen zaman içinde, yapının büyük bir bölümü aşındırıcı dış aetkilere karşı korunmuş, fakat hafif bir kıvnlma geçirtniştir. Yüzeyde hava ve suyun aşındırma etkisi altındaki gök cismi çarpma kraterleri için ise böyle bir korunma söz konusu değildir. Yaklaşık 150 km çaplı Chicxulub krateri ile karşılaştırılırsa, 20 km çaplı Gümüş Çukur'un görece küçük bir krater olduğu açıktır. Ancak, bu krateri açan gök cisminin yaklaşık 2 milyon tonluk kütleyle ve saniyede 2050 km arası bir hızla çarptığı, yaklaşık 100 megaton enerji açığa çıkarttığı sanılmaktadır. Bu enerji yaklaşık olarak Nagasaki'ye atılan atom bombasının 4000 tanesinin ve Hiroşima'ya atılan atom bombasının 8000 tanesinin gücüne denktir. Gümüş Çukur boyunca alınan bir düşey sismik kesit, krater yapısının Şekil 2'de görüldüğü gibi iki ana katman düzleminde haritalanabileceğini ortaya koymaktadır. Şekildeki yeşil renkli çizgi kireçtaşının üst yüzey (tavan) düzlemi ve mavi renkli çizgi de alt yüzey (taban) düzlemidir. ma genliğinin krater merkezinde azalması, merkezi kabarmanın iri parçalı yapısına ve yüksek gözenekliliğine bağlanmaktadır. Krateri örten Tersiyer yaşlı stratigrafıde görülen kırmızıkahve renkli, yüksek genlıkli anomali yansımaları çarpma yapısı ile ilışkili olup, çarpma alanı üzerinde sonradan oluşmuş yer göçmesinin kanıtıdırlar. Kireçtaşı tabanından olan yansıma ıse, merkezi yukselme sivrisini belırgin olarak gostermektedir. Merkezi yükselmenin altında, Ust Trias yaşlı katmanlarda hafif bir çökme görülmektedir. Bu çökme görüntüsünün, merkezi sivrilme içindeki çatlak gözenekliliğinin yol açtığı sismik hız değişiminden de kaynaklanabileceği düşünülmektedir. SONRAKİ ÇALIŞMALAR 1990'larda delinmiş olan iki doğal gaz arama kuyusu Gümüş Çukur'un yapısını delerek geçerken, matkabın kestiği kayaç kesıntileri toplanmıştır. Arşivlenmiş bu kesintiler üzerinde yapılacak biyolojik çalışmalar, çarpmanın zamanı ve kökeni hakkında daha kesin bilgiler verebilecektir. Kesintilerin kayaç özelik analizleri ise, çarpmanın şok etkisiyle bu kayaçların başkalaşım (metamorfizma) yaşayıp yaşamadıklarını ortaya koyabilecektir. Çarpma olayı bilgisayarda modellenerek, Gümüş Çukur'un gizemleri ve karmaşık yapısı daha iyi anlaşılabilecektir. Kraterin oluşum nedeni ve mekanizmasının anlaşılması, güneş sistemindeki benzer yapıların oluşumları ile ilgili görüşlere de açıklık kazandıracakbr. Çarpmayla oluşması olası bir tsunami ile ilgili kanıt araştırması da plânlanmaktadır. Petrol ve doğal gaz endüstrisi tüm dünyada arama ve üretim çalışmalarını sürdürürken, Gümuş Çukur gibi yeraltmda dünyanın geçmişi ve yapısıyla ilgili pek çok gizemle karşı karşıya gelmekte ve bunları bilim dünyasına sunmaktadır. Örneğin, eğer derin deniz petrol ve doğal gaz arama teknolojisi geliştirilmemiş olsaydı, yerkabuğunu oluşturan levhaların davranış mekanizmaları ve bunlara bağlı deprem oluşumları hakkında bilgimiz olamazdı. (*) Yrd. Doç. Dr. İTÜ Petrol ve Doğal Gaz Mühendisliği Bölümü Kaynaklar l."Sılverpıt Dıscovery", SPE Revıew, Socıety of Petroleum Engıneers, Aberdeen, U.K., December (2002). 2.Allen P J "The Sılverprt Crater 31) seısmıc data reveals Brıtaın's fırst ımpact struc MERKEZÎ KRATER YAPISI Şekil 1B ve Şekil 2'de görüldüğü gibi, kireçtaşı tavan çizgisi tam ortada 3 km çaplı bir çarpma merkezi ile bunun ortasında, çarpma etkisiyle oluştuğu düşünülen, yaklaşık 250 m yüksekliğinde bir geri kabarma sergilemektedir. Sismik hızın ve kireçtaşı üstünden sismik yansı HALKALI DEFORMASYON YAPILARI Gümüş Çukur'un en sıradışı özeliği, Şekil l'de görüldüğü gibi kraterin merkezden dışarı doğru 10 km uzaklığa kadar bir dizi ve iç ıçe 10 çatlak halkası bulunmasıdır. Batı ve kuzey batıda gerilmelı bir açılma deformasyonu ile oluş ture", •http./pgJvvefo.com/zmdex.html?Ncws/news2003.html6, PGL, U.K., (2003). 3 Stevvart S A and Allen P J :"A 20kmdıameter multırınged ımpact structure ın the North Sea," Nature, Vol. 418, pages 520523, 01 August (2002). 4.Allen, PJ, and Stewart, S A "Sılverpıt The Morphology of a Terrestnal MultıRınged Impact Structure", Lunar and Planetary Scıence, XXXIV, 1351 pdf(2()03) Şekil 2 Çarpma yapısı boyunca alınmış üç düşey sismik kesit bileşimi. Yeşil renkli tavan düzleminin hemen iizerindeki katmanlar Tersiyer yaşlı, mavi renkli taban düzleminin hemen altındaki katmanlar Trias yaşlıdır. 968/178 Ekim 2005