Katalog

Yüksek Enerji Fiziği CERN, TÜRKİYE İLE ANLAŞMAYIBEKLİYOR Sonuçları heyecanla beklenen büyük dene\ 2007 yılında CenevreCERN'de Büyük Hadron Çarpıştırıcısı çalışmaya başlayacak ve Big Bang'den bir saniyenin trilyonda biri kadar sonraki evrenin enerji yoğunluğu laboratuvarda yaratılmış olacak. Türk fizikçileri de deneyde yer alacak, ama üyelik anlaşması hâlâ imzalanmadığı, aidat ödenmediği için, yüksek enerji fizikçilerimiz büyük zorluklar yaşıyor. ünyanın dört bir yanıııdaki yüksek enerji fizikçileri, heyecanla, maddeyi şimdiye kadar erişilmemiş derinliklerinde inceleme fırsatını yakalayacakları 2007 yılını bekliyorlar. Maddenın derinliklerine inmek, ancak parçacık hızlandırıcı laboratuvarlarında yüksek enerjilere hızlandırılmış atomaltı parçacıkların çarpışmalarından çıkanları incelemekle mümkün. 2()07'de Cenevre kenti yakınlarındaki Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi'nde (CERN) lıizmete girecek olan Büyük Hadron ÇarpıştırıcısıBHÇ (Large Hadron ColliderLHC), yeni bir enerji bölgesınde (14 TeV'lik kütle merkezi enerjisi) maddenin temel yapısının araştırılmasını sağlayacak. Büyük Patlama'dan bir saniyenin trilyonda biri kadar sonraki evrenin enerji yoğunluğu laboratuvarda yaratılmış olacak. Bilim adamları, bu çok yoğun enerjiden oluşacak çok sayıda parçacığı inceleyerek doğanın sırlarını çözmeye çalışacaklar. Yüksek enerji fizikçilerinin maddenin temel yapitaşlarını ve hunlann aralarındaki etkıleşmeleri anlama yolunda 20. yüzyıl boyunca süregelen çabaları, Evren'in dalıa iyi anlaşılmasını sağladığı gibi transistor, radyo, televizyon, tıbbi görüntüleme cihazları ve bilgisayarların geliştirilmesine yol açarak yaşamımızı da değiştirdi. BHÇ, 21. yüzyılın başında karşı karşıya olduğumuz yeni soruları yanıtlamak için tasarlandı. Bulunacak yanıtların yol açacağı teknolojik ğelişmeleri şimdiden kestıruıek mümkün değil. D algılanması ve çok düşük orandaki ilginç olayların seçilmesi, çıkacak parçacıkların algılanacağı dedektörlerin ve bilgi işleme sisteminin tasarımında mevcut teknolojiyi zorluyor. BHÇ'de çalışacak olan dört büyük dedektör, bu zorlukları aşacak şekilde planlandı. Türk fizikçilerinin yer aldığı iki deneyden birisi olan ve Çukurova Ünıversi bulunmaması sebebiyle, çalışmalarını sürdürmekte zorluklar yaşıyor. Günümüz dünyasında bilim hızla uluslararası kurumlaşma eğilimi göstermektedir. CERN bu kurumlaşmanın ve Büyük Bilimin en önde gelen örneğidir. 1954 yılında 12 Avrupa ülkesinin işbirliğiyle kuruldu. Bugün üye sayısı 20'ye ulaştı. Üye ülkeler CERN bütçesine CERN'de geliştirilmiştir. İnternetin yerini alması bekle GRID teknolojileri de CERN'de geliş mekte ve denenmektedir. CERN üyeliğinın, ülkemıze bı sel, teknolojik, ekonomık, eğitimsel, türel ve politik yararlar sağlaması lenmektedir. Nitelikli işgücü dolan büyük destek kaynaklarına erişim, ı prestiji, siyasi ve ekonomik entegrasy yönelik kalıcı ışbırliğı ve ağyapılar içı yer alnıak, endüstriyel veya hizmet il lerinden yararlanma, araştırmacı yetı mek. yeni öğrenme süreçlerinde ye mak bunlar arasında sayılabilir. Ödenen aidatın önemli bir k CERN ihalelerme katılacak Türk firıı rı yoluyla tekrar Turk ekonoınisine d bilecektir. Türk fırmalarının CERN iş yapabilecek kapasitede olduklar en güzel kanıtı, CMS deney dedekt nün bazı mekanik parçalarını yapaı Türk fmnasınm (İstanbul'dan EAE I hiııery Corporation ve Bursa'dan > Ltd.) 2003 yılında CMS Altın Ödülı almış olmalarıdır. ANLAŞMA YAPILMALI Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi nde (CERN) hizmete girecek olan Büyük Hadron ÇarpıştırıcısıBHÇ (Large Hadron ColliderLHC), yeni bir enerji bölgesınde (14 TeV'lik kütle merkezi enerjisi) maddenin temel yapısının araştırılmasını sağlayacak. tesi Yüksek Hnerji Fızıği (YEF) ğrubunun Boğaziçi ve Orta Doğu Teknik üniversitelerindeıı YEF gruplarıyla birlikte katıldığı CMS deney işbirliği, 36 ülkenin 160 kuruluşundan katılan 2008 fizikçi ve mühendisten oluşmaktadır. İnşa edilmekte olan dedektör, 21.6 m uzunluğunda, 14 ın çapında olup kütlesi 12500 tondur. 78.2 milyon kanaldan alınacak verilerin günde 10 Tbyte hacmine erişmesi bekleniyor. Uedektörün inşa maliyeti 500 milyon İsviçre Frangı'ndan fazla. Hazırlıkları 10 yıldır sürüyor ve veri alınmasına 2007'de başlanacak. GSMH'leri oranında katkıda bulunurlar. Yıllık CERN bütçesi bir milyar İsviçre Frangı'nı aşmaktadır. CERN halen dünyanın en büyük hızlandırıcı laboratuvarıdır. Birincil amacı temel bilimin en ileri saflarında yeni bilgi üretmeye çalışan bilim adamlarına teknolojinin izin verdiği en ileri deneysel olanakları sunmaktır. Parçacık hızlandırıcılarında en yüksek enerjilere ve çarpışma sayılarına erişmek, çarpışmalardan çıkan çok sayıdaki parçacığı algılayabilmek için geliştirilen yeni teknolojilerin ekonomiye katkısı, yüksek enerji fiziği dışında kullanım alanları bulmalarıyla gerçekleşir. Örneğin bugün dünyadaki bilgisayar iletişiminin kalbi olan World Wide Web, dünyaya dağılmış büyük işbirlikleri halinde çalışan deneysel yüksek enerji fizikçilerinin hızlı ve kolay bir biçimde haberleşmelerini sağlayabilmek amacıyla DENEYDE TÜRK FİZİKÇİLER DE VAR, AMA... BHÇ, CERN'de. İsviçre ve Fransa topraklarında, yerin yaklaşık 100 km altında, çevresi 27 km olan dairesel bir tünelde inşa edilmektedir. BHÇ'nin mıknatısları 1.9 K'de, yani oda sıcaklığınm 300 °C altında çalışacak. 27 km'lik çevresiyle BHÇ, dünyada en büyük ölçekli süperiletken teknolojisi uygıılaması olacaktır. Saniyede gerçekleşecek bir milyar protonproton etkileşmesinin ancak trilyonda biri fizik açısından ilginç olacak. Her etkileşmeden ortalama 100 parçacık çıkacak. Bu kadar yüksek sayıda parçacığın Üye olmayan ülkelerin firm; CERN ihalelerine katılamıyor. yılda rım milyar dolar değerindeki bu paz dışında kalıvor. Türkiye'nin CMS de< törüne olan bir milyon İsviçre Fr; katkısının Türkiye'de harcanması gösterilen çabalar sonucunda yuka adı geçen firmalar ihaleye girmedeı üstlenebilmişlerdir. Ne yazık ki bu rapordan sonra çen uç yıl ıçınde üyelik doğrultusu bir gelişme olmadı. Türk YEF'çi CERN üyeliğine hazırlık aşaması CERN ile işbirligine bir çerçeve haz mak üzere bir anlaşma (Cooperation reement) imzalanarak CERN ile ılışl rin yasal bir çerçeveye oturtulma: CERN'de yürütmekte oldukları denı re mali desteğin sürekliliğinin sağlan sını ve sonunda Türkiye'nin de üye ü lerin arasına katılarak dünyanın en yük uluslararası bilimsel işbirliğinin parçası haline gelmesini sabırsızl bekliyor. Prof. Dr. Gülsen Önem Çukurova llniversitesi. Fen Fakültesi.Fizik Böh BÜYÜK ZORLUKLAR YAŞIYOR Türk deneysel yüksek enerji fizikçileri, bu heyecan verici bilimsel maceranın içinde yer alabilmek için büyük çaba lar göstermekle birlikte, üzerinde uzlaşılmış bir bilim ve teknoloji politikasının Kaynaklar: 1. "Yüksek Knerji Kizi^i Ve İlfiili A larda Turkiye Vizyonu Türkiye'nin Avr l'arçacık Fiziği Laboratuvarı (Cern) Üyeı Rapor, TÜBA, Ağustos 2001 2."Buyuk Hadroıı Çarpıştırıcısı' Gözlemeyi Umdugumuz Yeni Fizik", Gü Önengüt, Çağdaş Fizik, Şubat 2004. httpy'/nucleus. istanbul.edu. tr/c( 3. http://public.web.cern ch/publ 900/16 19 Haziran 2004