Katalog

zekâ var mı? maşık yontemler gerektıren denemelere gırışıldı Kohler'ın çalışmasına yonelık eleştırıler ıse ıla onemlı noktaya dayaruyordu Bu hayvanların daha oncekı deneyımlerının bılınmemesı, laboratuvarlarda egıülen şempanzelerın tırmanabümelerı ıçın kutuların ve degneklerın yapımı ıçın gereken sopaların bulunmasıydı 1940'h yülarda Berkeley'dekı Calı fornıa Unıversıtesı'nden Edward C.Tolman'ın uyguladıgı testler bu tur sorunlar ıçermıyordu Tblman'm deneyınde, T şek lındekı bır labırentın her ıkı ucuna ayru yı yecek konularak, hayvanın herhangı bır şeyı onceden ogrenmesıne gerek kalmadan yıyeceğe ulaşması gozlendı Hk denemede sol kol karanlık, dar bır kutuya uzanırken, sağ kol ıse beyaz, genış bır kutunun ıçıne sokulmuştu (Fareler ıçgudusel olarak karanlık ve dar kutulan yeglerler) Başka bır gun ıse fare başka bır odada karanlık ve dar bır kutuya sokularak hayvana elektroşok uygulandı Uçuncu gun elektroşokun etkısı altindakı farenın baştakı labırentıne dondugu goruldu Şartlanma teorısıne gore, herhangı bır davranış ogretılmeyen fare labırentte rasgele keşfe çıkar Buna alternatıf olarak, ıçgudulerı dogrultusunda dar ve karanlık kutunun yerını ogrenmış olması gerehr Ancak farerun dogrudan labırentın sagına gıdıp beyaz kutuya yoneldıgı goruldu Tolman'ın goruşune gore fare gorunuşte bırbırıyle ılıntısız ve bagımsız de neyımlerden yararlanarak bır plan hazırladı Amerıkalı büım adamı bu planı da, "bılgıye dayanan harıta" olarak adlandırdı Bu bakış açısı şempanzelere uygulandıgında, gorunuşte herhangı bır deneme/yanılma yontemı olmadan muzlann altına kutuyu çekmek ıçın kutularla neler yapılabılecegıyle ılgılı bılgıyı muzlann arzu edılebüırkk derecesıyle ılışkılendırmek gerekır Deneme/yanılma yontemı olmadan şempanzeler basıt bır plan uretmek zorunda kaldılar Bu da, en basıt şekhyle hayvan du şuncesının bır gostergesı sayılabılır me surecının son derece yavaş oldugu gozlenmıştır Bazı durumlarda guvercınler, yuzlerce resım arasından odıülendırılen goruntulerın hepsını hatırlama yontemme başvurmalanna ragmen çogu kez ortak ozellık uzerınde odaklanarak başka bır slayt setınde de başan saglayabılmışlerdır Ote yandan, kuşların yuvalannın yolunu bulmak ıçın de çeşıtlı zıhınsel haritalar gelıştırdıklerı bılınmektedır Bunların, bılınen bır yerden başka bır yere gıtme yetenegı gerçek bır 'bılgıye dayanan harıta1 ornegı olarak gosterılmektedır. Yiyecek bulma yeteneği Doguştan var olan çeşıtlı yeteneklenn kullanmu bri°ıt rluşuncenın kanıtı olahı et parçaları baglı sicimler astı Sicımler kuzgunlann bulunduklan yerden uzanıp et parçalarını rahatlıkla alamayacakları kadar uzundu Kuşlar bırkaç kez bulunduklan yerden sıcımlere dogru uçup et parçalarını kapmaya çahştılarsa da yemler çok ıyı korundukları ıçın hamlelerınde başanlı olamadılar Hayvanlar bırkaç ba şarısız gırışımden sonra Kohler'ın şempanzelen gıbı vazgeçtıler Test başladıktan altı saat sonra kuzgunlardan bırı bırdenbıre sorunu çozdu Hayvan tunegın uzennden aşagı dogru uzandı ve sıcımı olabüdıgınce yukarı dogru çekerek tunegın uzerınde bır kume habne getırdı, daha sonra tekrar aşagıya dogru uzandı ve dıger sıcım ıçın aynı uygulamayı yapü Boylece etlerı tunege yaklaştınncaya kadar bu ışlemlennı surdurdu Kuzgunlarla ılgılı bu deneyde de Kohler'ın şempanzelerınde oldugu gıbı deneme ve yanılma ıçın zaman yoktu Bu satırlann yazarlan rum kedi ve köpek meraklüan gıbı uzurı sure hayvanlann bırbırlerınm davranışlannı ender olarak taklıt ettıklennden kuşku duydular Ornegın, kedınm odadan çıkabılmek ıçın kapalı olan kapının tokmagına atlayıp dur ması ınsan davrdnışını taklıt etmek şeklın de algılanabılır Oysa gerçekte, dıkey atlayışlar kemırgenlenn doguştan bılınen davranışlannın bır parçasıdır Bu ornek dıger pek çok taklıt egılımı gıbı doguştan olan ya da şartlı davranışın 'sınırlı alanda guç kazanması' yontemıyle yenı bır mekanda uygulanmasıdır Zeh hayvanların paylaştıklan dıger bır davranış şeklı ıse oyundur Ornegın, ahtapotlar denızın uzerınde dalgalanan nesnelerın arkasından jet hızıyla yuzerler Papağanlar yuzerler ve kartopu yapar lar Yunnslar ve balerinler suyun ıçınden havaya zıplarlar Kuzgunlar bırbırlerınc Uj ıt ııl ıı ve oluşturdukları dev karHayvanlann avlanna ulafabllmek içln değlşlk yöntemler gdiştlrdlkleri blllnmektedlr. Orneğln, balıkçıllann bahklan avlayabllmek İçln suya yem attıklan saptanmıştır (solda). Kontrollü bir deneyde Ise kuzgunlann tüneğln ucundan sarkan sicime bağlı et porçaıını elde edebllmek İçln çok akıllıca planlar yaptıklan görulmustur (sağda). lır Ornegın, Kuzey Amerıka'da yaşayan bır cıns olan yagmurkuşlarının duşmanlarını yu murtalanndan uzak tutmak ıçın otmek ten kırık kanat taklıdı yapmaya kadar çeşıtlı kurnazlık yontemlerıne başvurdukları gorulmektedır Ornegın, bır tükı dogrudan yuvaya yaklaştıgında kuşun oldukça karmaşık bır gosterı olan kınk kanat taklıdı yontemıne başvurdugu saptanmıştır Ote yandan bazı araştırmalann sonuçlan, kuşlann çok ıyı planlama yontemlerı bıldıklerını ortaya koyuyor Bunlardan bırı de balıkçılların balıkları avlamak ıçın gelıştırdıklerı sısteme dayanıyor Balıkçıl kuşlan avlannı elde etmek ıçın suya bır parça yem atıyorlar, balıklar yaklaştıgında da hemen harekete geçerek onları avlı yorlar Bu avlanma yontemının yuksek ba şarı derecesı ve buna ragmen baükçü kuş ları tarafından çok fazla kullamlmaması kuşlann bunu doguştan bdmesını olanaksız kılıyor Kuzgunlar uzerınde yapılan daha kontrollü bır deneme ıse Vermont Unıversıtesı'nden Bernd Heinrich tarafından gerçekleştınldı Heınnch, elde yetıştırılrruş kuzgunlan etraii çevrılı bır alan ıçerısınde kapatarak onlann ogrenme yeteneklerını degerlendırdı Bu deney ıçın tuneklere, uçlanna Bu ük gınşımın ardından ıkmcı kuzgun da sorunu çozdu Bu hayvan turdeşı nın daha oncekı hareketlennı ınceleme fırsatı elde etmış olmasına ragmen kendısı çektıgı sıcımlerı bır yumak halıne geürmek yerıne duz şerıtler halınde sıralamayı tercıh ettı Bır başka kuş ıse ete ulaşmcaya kadar sıcımlerı tunege bagladı Kuşlardan yalnızca bır tanesı et parçalarını nasıl elde edecegını bılemedı toplannı bırbırı ardı sıra yuvarlarlar Maymunlar Ise maskaralıklarıyla unluduıler Bunların yegledıklerı oyun turlen arasında, akarsu kenarlannda agaç dallarında sarkarak gurultu patırtıyla su sıçratmak ya da yapraklarla gozlennı orterek korebe oyununu oynamak sayılabılır Sonuç olarak bu hayvanların kafasın dan neler geçtıgını bılmesek bıle en katı gozlemcının dahı bu davranışların can sıkmtısını gıdermeye yonelık basıt eylemlerden çok daha ote zeka pınlülan olacagmı duşunmesı kaçınılmazdır. Bilgiye dayalı haritalar Bılgıye dayanan harıtaların anlar ve örümcekler ıçın de geçerlı oldugu yonunde kanıtlar bulunmasına ragmen, hayvanların duşuncelerıyle ılgılı çalışmalann kuşlar ve maymunlar uzerınde yogıınlaştıgı belırtüıyor Bu konuda en onemlı kanıt ıse bazı hayvanların kavramlar oluşfurabılme yetenegıdır Bund ornek olarak Harvard Unıversıtesı'nden Richard J.Herrnstein'ın guvercınlerle yaptıgı deneydır Herrnsteın'ın deneyınde laboratuvarlarda egıtılen guvercınlere agaç, balık ya da yaprak gıbı nesnelerın dıyapozıtıflen gosterılmıştrr Daha sonra kuşlar ornegın agaç resmını gagaladıklannda, yıyecekle odullendırılmışlerdır Deney sırasında kuşlann, odullendmlen slaytların ortak ozellıklerını belırleyınceye kadar ogren Öğrenme ve oyun Kuzgunlann karşılaştıklan sorunları çozmeye yonelık yontemlerı bırbırlerınden ogrenmek yerıne bu konuda bagımsız davranışlar sergılemelerı şaşırtıcı gelebılır Gerçekte, maymunlann dışmda dıger canlılann gozleme dayanan ogrenme yontemlen gelıştırdıklenne daır pek fazla kanit yoktur Araştırmacılann çogunun başlangıçta benımsedıklerı yontemlerın gozlemlenerek ogrenılmesı olgusu daha sonra 'sınırh alanda guç kazanma' teorısıne donuşmuştur Zekâyla ilgili görüşler Dıl faktoru duşunce ve bılınçle ılgılı tartışmalarda hep baskan olmuştur Hatta bazı felsefecüer, bılınçlı aklın yaratısı, planlama ve duşunme ıçın gerekb bır araç olarak gorduklerı dılın salt ınsana ozgu oldugunu soyleyebılecek kadar ılerı gıtmışlerdır. Maymundan anya kadar uzanan ge Yazının devamı 21. sayfada... 625/19