Katalog

Felsefenin barışa bakışı II 'Edebi barış'ın güvencesi nedir? Onur Bilge Kula (*) aı ışa ılışlan ırdelemesmde doğaya buyuk bır yer ayıran Kant, doğayı bır sanatçı olarak nıteler ve doğanın ışleyışınde 'açık bır amaçhlık' gorur Bu amaçlılık, ınsaniar ısteseler de ıstemeseler de, aralarındakı 'ıkılığı bırlığe' donuşturuı lnsanlarca nedenı bılınmeyen doğanın bu 'dayatma'sı, yanı ınsanlar arasındakı ılalığı bırlığe donusturme, 'yaz gı'du Sozkonusu amaçlıük, 'ınsan soyunun nesnesel son ereğıne yonelık ve dunyanın evrımıne gore ayarlanmış daha ust bır nedenın, derm tanrısal bügelığın onbelırleyırnıdır' Kant, doğa ınsan ılışlasının başlangıcına değın gıdıldığınde, 'dunya ydratıcısının ereğı'nı, tannsal öngörtt denılen onbelırleyımı kabul eder, tanrısal ongoruyu kurucu ve yonlendırıcı ongoru, dıye ıkıye ayırır Doğa, insanları hem ayırır hem blrleştirir. B erdem olarak değerlendırüır Kant, 'savaşın berbat yanı yokettığınden daha fazla ko tu ınsan yaratmasıdır' sozunu akıllarına getırmeksızın, savaşı 1 ınsanlığın bellı olçude soylulaşması dıye oven fılozoflar bile olduğunu yazar Insanı ınsanlığından uzaklaştıran en ahlak dışı bır eylem olan savaşı 'soylulaşma' gırışırru olarak goren duşunurlerı eleştırel değerlendıren Kant'a gore ebedı barış bağlamında sorunun ozu şudur Doğa, akhn ınsana yukumluluk dunımuna getırdığı ebedı banş eıeğını ve ahlaksal amacını ozendırmek ıçın ne yapmaktadır? Yıne bır başka onemlı sorun, ınsanın ozgurluk yasaları gereğı yapması gerekeru yapmadığı, ancak msanın yapması gerekıp de yapmadığını doğanın, ahlaksal ozgurluğe zaraı vermeksızm, yapılmasıru nasıl dayatüğı ve belırttığı anlamda yasallığı, en genış bıçunde ıçeren hukuk 1 sallığı ışleten devlet, 'ıç ve dış barışı gelıştırır ve korur Zaten ınsan, ıç VP dış banşı koruma ışını yapmasa da doğa bunu ozgun yontemlerıyle yapacaktır Kant bu açıklamalan şu ıkı ozdeyışle bıürır 'Fazla eğılen boru kınlır Çok şey ısteyen, hıçbır şey ıstemez' Ikı ozdeyışle Kant doğanın kendınce evrım leştığını ve bu evrım surecınde savaşın gıderek yennı barışa bırakacağını anlatır Bu nedenle evrım surecının aşırı zorlanmaması gerektığmı duyumsatır 2. Kant, 'uluslararası hukuk fıkrı (ıdesı) uyarmca bağım sız komşu devletlerın, savaş duıumu olsa bıle bırbırınden ay rılması gerekürdığını beürtır Ayrüma, savaş' durumu anlamı taşısa da, akıl gereğı .ayrılma eylemını 'kaynaşmaya' yeğler, çunku, kaynaşmayı, tekıl erklerı kapsayan 'evrensel monarşı ye donuşen erk' olarak değerlendırır Boyle kaynaşma yoluyla monarşık bır erke donuşen 'ruhsuz bır despotızım', ıyı'nın kokunu kuruttuktan sonra anarşıye saplanıp kalır Boyle bır oluşum, dıyesı evrensel erk ıstenrı barış kurma savıyla orta ya çıkar ve 'belkı de dunyaya egemen olur' Buna karşın banş gerekçesıyle dunya egemenlığı ozleyenlerın ıstemlerıyle, doğanın ışleyışı uyuşmaz Doğa, Kant'ın soylemıyle halklarm bırbırlenyle kaynaşmasını onlemek ıçın dıllennın ve dınlennın farklüıklannı kullanır Dıl v'e dın farklılıkları, karşılıklı kını ve savaş bahanesını ozendınr Ote yandan aynlıklan km ve savaş nedenı olarak gorme eğüımı, yakınlaşma ve barış kulturunun geüşmesıne koşut olarak azalır 3. Doğa, devlet olduklan ıçın uluslararası hukuk gereğı, hüe ya da zorla bırbınyle butunleşmek ısteyen halkları ayırır ken, dunya yuıttaşhğı hukuku yerme, karşılıklı bencıllıklerı nedenıyle'şıddetve savaşı koyan halkları bırleştırır Boyle bır bırleşmeyı sağlayan, savaşla bağdaşmayan ve eı ya da geç halklara egemen olan'tıcaret ruhu'dur Çunku, 'devlet gucunu'nun şemsıyesı altına gıren 'butun guçler arasında salt para gucu en bu yuk guvenlığı' ıster. Bu nedenle para gucunun yoğunlaşüğı devletler, gostermelık de olsa 'soy lu banşı gelıştırme'yı gereklı gorurler, parayı korumak ısteyenler, 'savaşı' onlemeye ozellıkle uğ raşırlar Buna karşın, 'ışm doğası gereğı, savaş ıçın buyuk bırlıktelıkler çok seyrek kurulur ve çok daha seyrek olarak başanya ulaşır' Bu kural gereğı, doğa, ınsan eğüımlerıne uygun olarak 'ebedı barışı' guvenceler ve ınsana yeterlı olmasa da edımsel amaçlarla 'ebedı banş' ıçın uğraş mayı yukumler Kant'a gore, tanıısal ongoru, onbelırleyım vaıdır, 'akıl onu tasavvur etmeyı' gerektırır Insan aklının sınırlan ıçerısın de olan bu onbelırleyım, 'bılınebilır' nıtelıktedır Insan aklı, tanrısal ongoruyu bılecek yetıyle donanmıştır Kant, barışın guvencesını belırlernek ıçın, doğanın eylemlı kışıler ıçın çızdığı smırlann ırdelenmesını gereklı gorur, çunku, banşın guvence altına alınmasını gerektıren tam da doğaca belırlenen ortamdır Doganın belırleyımı sonucu, 1) ınsanlar yeryuzunun bellı bır yennde yaşayabılmek zorundadır, 2) ınsanlar savaşlarla cn yaşanmaz yorelcrc dağıülmıstır ve o yorelenn yerleşıme açılması sağlanmıştır, 3) Yme ınsanlar savaş yoluyla az çok yasal ıhşkı kurmaya zorlannvşür Doğanın zorla ması sonuaı, ınsanlar yaşadığı ortamm gerektirdığı yaşam tarzını gehştırmışlerdır Barışın guvencelerınden bırı olan 'doğal ortam' ıle Kant, doğaruıı duzenleyıcı ışlevını anlatır Kant ın saydığı uç gonıngu ya da olgu, doganın duzenleyıcı ışlevının turevlerıdır Doğa, ınsanlan yeryuzunun bellı yorelerınde yaşamaya yaz güı talmıştır, ınsanlar, savaş yoluyla yerleşıme açılan yorelerde ozgun yaşam tarzlaı ı gelıştırmış ve kendı aralannda karşı lıklı ılışkılerı duzenleyen yasal kurallar oluşturmuşlardır Boy lece doğal ortarn, savaşı ozendırmenın yanısıra, barış ıçın uy gun koşulların hazırlanmasını da sağlamıştır Bu belırlemeler den anlaşılacağı uzere, Kaııt, doğanın savaşı ozendırme ve banşı hazırlama gıbı bırbırıne karşıt ıkı ışlevı yerıne getırdığı nıduşunur Erk, aklın yargı gücünü bozar Kant, 'Ebedı Barışa ılışkın Gızlı Yazı' arabaşlığı altında egemen duşunur üışkısını konulaştınr ve olçutlerı şoyle belırler Fuozouann ortak banş olanağmın koşullanna ıhşhn ılkclcrmdcn savaş ıçın donanmış devletler yararlanmahdır Yasakoyucu yetkeye (otorıteye) sahıp devletler, 'uyruk' olan fılozoflara danışmayı zorsunabıkr ancak, devletler, zorlanna gıtse de, fılozoflara danışmalıdır Bır devletın, uyruğu olan fılozoflatı savaş yonetımı ve banş kuruculuğunun olçutlen uzerıne ozgur ve kamuya açık bn bıçımde konuşturması, ahlaksal bahmdan yasa koyucu msan aklının bır ğereğıdır Bu, devletın füozoflannın sozunu, hukuk çularının yargısına yeğleyeceğı anlamına gelmez Kant, hala yoğun bıçunde tartışılan bır soruna parmak basaı ve şu onemlı saptamayı yapar 'Aynı zdinandd ülozolohnaydiı hukukçu gorevı gereğı, varolan yasalan uygular, bu yasalann lyılcş tırılmesı gerehp gerekmedığuıe bakmaz Makamı, erk ve guç ıçerdığınden sorgulamak yerme, makamımn geıeğmı' ustun guvence altına aldığıdır Doğa, ahlaksal ozgurluğun gereklermı, Kant'ın savlaması oyle, kamu hukuku, devletlerya da uluslararası hukuk ve dunya yurttaşhğı huhıku yoluyla yerıne getırır Doğanın ınsana yapması geıekenı yukumlemesı, 'zorlamasız edımsel akıl' yoluyla gerçekleştırüır Doğa, ınsan ıstese de ıstemese de yapacağını kendılığınden yapar Savaş getirdiğinden çok götürür Insanlar, zamanla bırıbırlerıyle barış ıçerısınde yaşamak amacıyla hayvaıılaıla savaşmış, yıne 'savaş aıacı olarak ükın atı evcüleştırmış, tahıl ve meyve turlerını çeşıtlendırmış ve yetkınleştırmıştu' Insan, Kant ın deyımıyle, 'yasasız ozgurluk' olanağı sunan avcılıktan soura balıkçılık. çobarılık ve rençberlığe doğru evrımleşmıştır Demır ve tuzun bulunması, banşçıl ılışkılerı ozendıren tıcaretı canlandu mıştır Doga ınsanların yeryuzunun her noktasında yaşayabıl melerını sağlamakla, orıları aynı zamanda 'bulundukları yerde yaşamaya da zorunlu' kılmıştır Ozu gereğı, bu dayatmayı ahlaksal bu yukumlulukle değıl 'savaş' yoluyla gerçekleştırmış tır Orneğın atlı, savaşçı Moğol halkını Altay Dağlar'ında ya şamaya ıtrnıştu Kant açısmdan 'savaş', doğanın 'yeryuzunu ın sanlaştırmak'"(ınsanların yerleşımını sağlamak) amanyla seç tığı 'araçtır' Zaten savaş da ınsanın ozyapısına uygundur Hat ta ınsanlar zaman zaman savaşı 'soylu bır şey olarak algılar ve davranışlarına yansıtır Savaşçılık, savaş resaretı orneğın Av rupa'da şovalyelık donemmde (13 yy) geçeılı bu deger bu Hukuk iç ve dış barışın güvencesidir Kant, doğal evrım surecınde ve edımsel akıl yoluyla olup bıtenlerı şoyle betımler 1. Halklar arasındala ılışkıleı de, Kant'ın goruşune gore, doğaca belırlemr Bır halk doğaca belırlenen komşusuna' karşı kendı varlığını guvencelemek ve surdurmek amacıyla, devlet bıçımmde orgutlenır ve bır 'erk' oluştunır Devlet erkının ınsanal ışlemesı açısından en zor ama en uygun olanı cumhurıyetçı anayasadır' Cumhurıyetçı anayasanın ancak melekleı devletm'de olnsı olduğunu savlayanlara karşı Kant devletın ıyı orgutlenışını onemser ve son çozumlemede aklın, ınsan yıkıcılığını onleyeceğmı varsayar 'Aklın başansı' ıçın salt ahlak yonunden ıyı ınsan ı gereklı gormekle kalmaz, doğaca 'ıyı bu yuıttaş olmaya zorlanan ınsanı da yeterlı bulur Zaten doğa, yasal ılışküer ıçerısınde bırlıktelıklerını surdurmek ısteyenlerı, 'baıışçıl durumu' oluşturmaya zorlar, çunku, yasallık salt barış ortammda/durumunda' olasıdır Doğanın evı mıı surecınde yasallığı da kapsayan hukuk, ust bır guç nıtelığı kazanır Hukuksallık en geruş bıçunde yasallığı ıçerır Kant'ın gorur ve yerıne getıru Felsefe 'daha alt' duzeyde gomlur Kant, felsefe, teolopnın (kadm) hızmetçısıdır denıldığını belıı tır ve ekler 'Felsefe meşaleyı, saygı değer kadınldrm onlennde mı taşırya da gıysılennın kııyruklannı arkalannda mı taşır? pek duşunulmez' Bu ınce alay değerlendırmeyı ızleyen tumcelerde Kant, belkı de en kalıcı en fazla aktanlan saptamalanndan bu"inı yapar Krallann felsefe yapmalan ya da ülozottann kral olmalan beklenemez ve hatta arzulanmaz çunku erk aklın ozgııı yargı (gucunu) kaçınılmaz bn bıçunde bozaı Kant fılozoflard konuşma olanağı sağlayan krallann ve kral duzeyınde halk ların tutumunu hem kendı aydmlanmaları ıçın, hem de fılozof lar ıçın kaçınılmaz gorur (*) Prof Dr, Mersm Unıversıtesı Oğretım Uyesı 622/20