Katalog

Eric Kandel ve Aplysia Calitornics.Birisi.yakın gelecektekl bir Nobel sahtbi.diğori ise belleğin nörobiyolojisinin aydınlatılması için elektrolizyoloji ve moleküler biyolojı laboratuvarlannın neredeyse bir elemanı olan deniz salyangozu.Alysia o kadar yalın ve sade ki, neredeyse çıplak gözle sinir hücreleri seçilebillyor. bir onceki dılimden kopmuyordu. Araştırmacılar, H.M. için uyaranın surekli varlığının her an yeniden "öğrenıldığini', ancak bu öğrenmenin bir kalıcılık göstermediğinı söylüyorlar. Bu durumda pek çnğumuza tanıdık gelebılır. Kalabalık bir partıde ya da sinema lobisinde tanışlınldığını/ bırkaç kişinin, adını ve haua yuzünu, çok kısa bir süre sonra hatırlamıyor olabilirsiniz. Oysa pekala, isimler gayet net ve yüksek sesle relarfuz edilmis,, si/ de ış,ıtmiş,sinızdir. Ama, kayıt kalıcı olmamış.tır. Aynı partıdc, arkadaşlarınızdan bırı yakanı/.dan çekeleyip.yeni telefon numarasını sıze söylcr, sız de unutmanıak için kendi kendinize tekrarlarken Araya bir şey girer, artık nutnarayı hatırlamak imkânsızlaşmıştır Oysa isimler en a/.ından bir kere kalanı/ın içınde yankıl.tnını^tır, hıç olma/sa bir saniye Teleton nunıara.sı da bir kaç sanıye davanmıştır... Ama kalıcılaşmamıjtır hiçhirisi. Oğrendıklcnmizin bazılarının zamanu bu kadar davanıksız olması, H.M.'nın beyninden eksiltilen parçayı ve dayanıklilaştırma sürecını (bırbırıyle bağlantılı ola• Uosya 11 Mayıs 1991rak) akla getirebilir. Beyinde ve hayatımızda, "«2 önce, kısa bir siire öncc, çok yakında" öğrendiklerimiz ıle"yıllar önce, dün, epcy evvel" oğrendiklerimiz sanki larklı konumlardaynıış gibiler. Belleğe kısa zaman önce giren ve âdeta kaydedilmek üzere bir süre sırada bekWyen öğrenılmiş materyal, yakın bellek diye anılan zamansal bellek bölümünü oluşturur. Yakın bellekte bir iüre 'bekleyen' malzemenin, çeşıtlı ölçutlere uyan bazıları, uzak bellek diye adlandırılan ka lıcı anılar bölümüne geçerler. Yakın'dan u/.ak'a tertinin adı ise konsolidasyondur. Konsolidasyon ya da anının kalıcılaşması sürecinin, ilk öğrenmeden sonraki belli zaman dilimi içinde gerçekle^mesi gerektiği yaygın bir izlenimdir. arasından bir kağıtkalem bulma ya giderken kendi kendinize de tekrarlayıp duruyorsunuz. Sonunda numarayı birkaç ayrı kağlda ya/.ıp kavbetmemek ıçin ayrı ayrı ceplere koyuyorsunuz . Böyle bir numarayı ılk öğrendiğiniz andan başlayarak, o kadar çok peki^ürici işe kanştı kı, artık yakın bellekten uzak belleğe geçti. Şimdilik, lıavatın basit değil önemlı bir ayrıntısı oldu H.M. ise dünvada en onem verebıleceğı telefon numarasını söyleseler bile hunu belleğının kalıcı bir parçası, bir iz haline getiremiyor. Bunu hipokampus vc amigdala bölgclerınin yokluğuna bağ lanıak nıünıkün Bu ıkı bölgeyı de kapsayan temporal lobun iç kısımlarının, a/ öncc sözünü ettığim konsolidasyon ı^leminin ce reyan e'.ıiği nıekân oldıığunu düşünebıliriz. Ama, bu mekânın sağlam olduğu kişilerde de her öğrenilen, her algılanan ^ey kalıcılaşıp, bir iz haline gelmıyor. "Partıde öğrenilen teleton numarası' nın kalıcılaşmasında da bırtakım peki^tiri cılerın rolu olduğunu hatırlatayım. Numaranın kime ait olduğunu, unutmak islemememiz ve detalarca tekrarlamamız gıbi.. Üstelik bu pekiştirmelerin 'hemen o ara' yapılmasının şart olduğu apaçık, aksi takdirde numara aklımızdan uçup gıdebilir. Oğrendıgımız ama önem vermediğiıni/ ya da yeterince öğrenmediğımız pek çok başka bilgi gibi.. Deney farelerine, bir öğrenme sürecinin hcmen ardından, öğrenmeyi hızlandırıcı bir ilaç (striknin) enjekte edildiğinde çok olumlu etkiler gözlenmiş. Ama striknin enjeksiyonu, belli bir /.a Beyın arastırmalarının ısığında Flllh KftkSİİ Yrd.Doç.Or.,Boğazlçl Üniv. Psikolojl böl. K vaklaşımın «macı canlı\»nn davranı; nedenlerini, davranı^larını belirleyen çcvresel uyarıları bulma, ve bu butgular çerçevesinde canlılartn davranıjlarını avıklnyan kuramlar üretmektir. Bu çerçevede çalışan kuramcılnrın en teıncl varsuyımt canlılarm davranıjının, kijistl gcçtnişleıi tiir.tfından beürtcndığıctır. Canlılar dnğu^ta boj bir kaftıda bcn zerler. Hangi davrani}! n<ısterccoklpri doğuştan belli dcgıldır K^ısel dencyimlcri, yani «.evreden ııe lip uyaıanlar gcldiği. haııgi dnvranışlannın ödüllendirüdlgi, hnngilerinin cczanlandınldı^ı, o canlmın hangi tip davranıjl;ırı jîiisierecejiinı belirler. 1^70'den »onra bazı kuntmcılar canhların davranışlarını ımlamak ı^in sadece kijıscl gcçınışlcrınin de(SİI, t*vrimsd gcçmı^lcrinut de bilinmeMnin gcrekli olduğunu belirttilrr Bir canlı türü bir ortaındn verilen uynranlar arasıınlaki ilişkiyi çok çabuk üjtrenmej>ıni karsılık difter bir carüı turü aynı ortamda çok zor öğrcnebiür fkisi arasındaki bu lark zeka sevıyelerınden veya şartlanma geçnıijleıindcn değil evmıiM;! l d gek'bılır Mesultı kalcsicki bir g cine vfrilen ılt*kııık ijokumı cngelleııiık i<,in rfiıkli bir noktayı gggalama yı çok /oı o^rcnir. lialbukı sıç<ınl<ıı Şok» onlcmck ıçın lcvyeyc baMnayı kolay oğrcnırlcr Guveranleıin evrıınsel gcçnu^icrındi' b<nlf bıı probk'ii) <>rmy« çıkınanıış Oııluı /oı duluınj.t knlnu.ı (dekırık jukunun vcrıldıği (in.ını da zor bir durumdur) kan.tt çırpjrak uçarlar vc ortamd^n u/akk^ırlar. Bu ncılınlp ^o ku önlemek içın ıvııklı noktayı gagaiamak canlının o ort.mula göstcrınc egilıınındt.' ııldtı^ıı d^evramfa lersiir liıılbııkı .ı\ııı litnevdc şoklı engflk'iııek iı,ııı gfiekcn davranij kaııat ı,ırptnak oldu&unda güvcrcınlfr çok çflbıık djirenirler Yıint o^renmc sürecındc iMcnilen davranı^ tanlılflrın e\'iıms(.'! geçınıjlftındekı o mtunv da gosurdıklert ılrtvraııı>ı> yakın olunca ogıeııııır ç<ık ç.ıluık oluyof. Bu up bıılgulat, vvıimsel nc'çmıjlerinden (çevre ılı canlı Jiasındakı etkilesimden) dolau canlılarm belli onam larda belli davranışları gcisıerme potansı\t'lıru' sahıp oldukl.ırını orıav.ı kovdular man dilimini aştıktan sonra yapıldığında yararsız olmuş. Zaman faktörünün etkisine Aplysia'larda da raslanmış. Yakın belleğe giren anıların, gerekli ek işlemler ve pekiştirmeler 90 dakika içersinde yapılmadığında, kayboldukları Bayindeki ö«lüll*ndimw •lat«ml Hlppocampus S«ptum Loeu* co*rul«uı Yakın bellekten uzağa geçiş Az önceki, "partıde oğrenilen telefon numarası" örneğıne dönmek yararlı olabilir. Teleton numarasını duydunuz, unııtmak istemediğiniz bir numara üstelik; o yiizden Bözünüzü kapatıp kafanızı yukarı kaldırıp, kalabalığın PretronUl ~ kortaks dorsal «• vantral. '• ^ ' Papha ç»klrd«kl«rl söylenivor. Anı kelımesi deni/ salyango/u için biıa/ abe. gözükebilir, Kandel'la ılgılı çerçevede daha ayrıntılı belirtildiği gibı 'anı' dan kastedılen oğrenilmi^ mal/eme... Bir uyarana belli bir yanıt vermek gibı Küçuk bir toparljnıa vapm.t nın /amanı geldı. Bcvınlerınm hipokampus bolgesı ve temporal lobliirı bir bıçınıde devredı^ı kal.ın kişilerde, yeni öğrenilen ^e\ lerin kalıcı olarak helleğe verleşemedıği gözlenniüj. Ayıııa, beyinleri sağlıım olan bıre\lcrın öğrendiklerı şevlerın kalıcılaşması ıçin tekrar, önenı verıııe. vıııgulaıııa gibı pekı^tırıcilere geıek ol duğu günkık lıavatt.m d.ı çık.ırılabilen bir b.ışk.ı sonuç. Bu pekışıırmenin, ogrenme sonıasındaki sınırlı bir döncm ıçvrısınde vapılması gereki\oı, aksi takılııde öğrenılenlerın kalıcılasıııası ıınımkun olmmoı Geçlş evresi Omurlllk Nuclvut •ccumbanı ventral ar«a tagmentall* Anılaıın bellegımı/e .ıdet.ı ı.ıb.ı ka tabaka verle^ııkleıi, kalıul.ı ^anların a^.ığıva ındıklen. en usı tabakanın da en kola\ sı\ıılabı len olduğu dii^ıinıilebılıı Anıa bütün bu labakalaıın ıkı .ıııa gıııb.ı .ı\ ı ılm.isi mıınıkıın ^'.^kın