Katalog

BİYOLOJİ Hücrenin de iskeleti olur mu? Evet, olur... Hücreyi bir bütün olarak ayakta tutan yapılar (sitoskeleton) saptandı. Dr. Sibel Aktaş mıdır? Uç boyutlu yapılara, bu boyutları veren ve yapının butunluğunu sağlayan bır çatının olması, hucre uzerınde çalışan bılım adamlarını bu yapının varlığını saptamaya yoneltmıştır Hucre de uç boyutludur ve hucreyı bır butun olarak ayakta tutan bazı yapılar çeşıtlı yöntemlerle ortaya konmuştur Bu yapılara hucre iskeleti anlamına gelen "sitoskeleton" denır ve bunlar hucrenın sıtoplazma denen kısmında yer alır Aslında hucreyi ayakta tutan yapıların başında hucre çekırdeğı gelır örneğın çekırdeğı olmayan alyuvarların ortası çökuktur Buna rağmen sıtoskeletın ya da hucre iskeleti tanımı hucre çekırdeğını ıçıne almaz Çekırdek dışında ve sıtoplazmada yer alan bazı yapıları ele alır Bu yapılar ıse ınce uzun tupçuklerden (mıkrotubulus); ınce uzun ıplıkçılerden (mıkroflament), çapları tupçukler ve ıplıkçikler arasında kalan orta çaplı ıplıkçıklerden (ıntermedyer flamentler) ve hucre zarından sıtoplazmaya doğru uzanıp bölmeler oluşturan ağsı yapılardan (mıkrotrabekuler ağ) meydana gelmıştır Hucre ıskeletını oluşturan bu yapılar hep bırhkte hucrelerın hareket, destek, madde ıletımı gıbı ışlevlerının yerıne getırılmesınde oldukça önemlı rol oynar Bunların oluşmasını sağlayan temel yapı ıse proteınlerdır Sıtoplazmada bulunan bu yapısal proteınler ıse hucrelerın gereksınmelerı doğrultusunda bır araya gelerek tupçuklerı veya ıplıkçıklerı ya da orta çaplı ıplıkçıklerı oluşturur Bu yapılar bır yandan oluşurken bır yandan yıkılırlar Dolayısıyla denge ıçınde hucre, ıskeletını tekrar tekrar oluşturup bozarken bozulanlar yenı yapıları oluşturmak ıçın hucrede rezerv oluşturur ucuda destek ve hareket sağlayan ıskelet sıstemı acaba organızmanın en kuçuk bırımı olan hucrelerde var blr düzendedır Şöyle kı, her bırı uç tupçukten oluşmuş dokuz adet olan bu oluşumlar daıresel bır yapı oluşturacak $ekılde dızılmıştır Bazı hucrelerde ıse bu duzen değışıktır örneğın er suyunda (menı) bulunan olgun erkek cınsıyet hucresının (spermatazoon) kuyruk kısmında uçlu tupçukler yerıne ıkılı tupçukler vardır Bu çiftlı tupçuklerın her bırı dığer çıfte "dyneın" adı verılen bır proteınle bağlıdır Bu proteın, çiftlı tupçukler arasında adeta bır köpru ödevı görur ve tupçukler bu köpru uzerınden kayarak sonuçta erkek tohum hucresınin kuyruk kısmın'n hareketını sağlar Eğer bu proteının sentezı bczuksa o zaman erkek tohum hücresı olgun dışı cınsıyet hucresını bulmak ve onu döllemek ıçın dışı genıtal yollarında ılerleyecek hareketı yapamaz ve dolayısıyla bır çeşıt kısırlık oluşur V Kanser erken teşhısınde, skannıng elektron mıkroskop ve elektron mıkroskop ıle alınan hucre iskeleti göruntulerlne ıhtıyaç vardır Kasılan ince, uzun Iplikçikler Ince uzun ıplikçikler (mıkroflament) ıse tum hucrelerde kasılma ışlevını yerıne getırır Ayrıca sıtoplazmanın vıskoelastık özellığinden sorumludur Bunlar genellıkle hucre zarının altında genış bır sahaya yayılmıştır ve sıtoplazmaya doğru yönelmış bır dalgalanmaya sahıptır Uzun boylu sılındırık epıtel hucrelerinde, örneğın ınce bağırsağın ıç yüzeyını döşeyen hucrelerın yuzeylerınde ve hücre zarının ardında keçemsı bır ağ oluşturacak şekılde bır yapı oluşturur Buna termınal ağ (termınal web) denır Bu bolgede uzun ıplıkçıklerın yanı sıra orta çaplı ıplikçikler de bulunur Bunlar orta çaplı ıplıkçıklerle oluşturdukları bu ağ ıle mekanık etkılere karşı hucre yüzeyını koruyup hucreye dayanıklılık sağlarken tupçuklerie ılışkı kurar Hucre sıtoplazmasındakı madde ya da oluşumlar bırbırlerı ıle ılışkı kurmuş bu tupçuk ve ıplıkçıklere tutunur Bunların dığer tupçukler uzerınden kaymaları sonucu maddeler, hucre ıçınde yer değıştırme olanağına kavuşur Dolayısıyla hucre ıçı madde taşını mında önemli rol oynar ikı hücrenin bırbırine komşu olduğu yuzlerde bunları bırbırine bağlayan bağlantı komplekslerı vardır Bu bağlantı komplekslerınden bazılarının bırbırine bağlanmasını ve ışlevını yerıne getırmesinı yıne ınce uzun ıplikçikler sağlar Bu ınce ıplıkçıklerın, hucrelere kasılma özellığı vermesı dolayısıyla ınce bağırsağın Iç yuzeyını döşeyen hucrelerın eldıven parmağı gıbı dışa doğru yaptığı çıkıntıların rltmık olarak uzayıp kasılması sağlanır Bu sayede aldığımız besınlerın ınce bağırsaktan emılme ve kalanların kalın bağırsağa ıtılmesı ışlevıne yardımcı olunur ince uzun ıplikçikler bazı hucrelerin yalancı ayaklar salmasına yardım eder Örneğın bır yangı (ıltıhap) olayında yangı bölgesıne kan damarları ıle gelen alyuvarların o bölgeye ulaşabılmelerı ıçın gereHı olan damar duvarını geçebılme yeteneğı, bu yalancı ayaklar sayesınde gerçekleşır Tum hucrelerde ıse hucre zarının hemen altında yer yer toplanarak hucre zarına bölgesel hareket kazandırır Böylece hucreler, besın maddelerını hucre ıçıne alabılır ve sındırebllir rilen doku tıpındekı hucrelerde fazla bulunsa da hemen hemen her hucrede dığer orta çaplı ıplıkçıklerden bırı ıle beraber bulunur ve çekırdeğın etrafında çepeçevre onu sararak hucre çekırdeğlne hem destek sağlar hem de çekırdeğın pozisyonunu stabılıze eder Nöroflamentler ve glıal ıplikçikler ise sınır sıstemı hucrelerinde bulunur Hücre ıskeletının bır komponenti olup olmadığı tartışmalı olan ve sıtoplazmanın katı fazını oluşturan mıkrotrabekuler ağ ıse orta çaplı ıplikçikler gıbı hucre sıtoplazmasında bır kafes oluştururlar Bu ağın var olduğunu kabul edenler hucre şeklının ve hucre hareketlerının kontrolunu bu ağa ve dığer hücre iskeleti elemanlannın bır butunluk ıçındekı davranışına bağlamaktadır Bunlar, hucre ıçınde uzaysal olarak öyle bır konumdadırlar kı maddeler ıle olan ıltşkılerınde rastgele çarpışmadan bırbırlerını ardışık olarak aktıve ederler Tıp bilimine katkısı Çeşıtlı kanserlerın erken tanısında ve böylece tedavının yönlendırılmesınde bunlar belırteç olarak kullanılmaktadır örneğın bır tumöı dokusunda dokuyu oluşturan hucrelerın orta çaplı ıplıkçıklerıne bakılarak bunun hangı dokudan kaynaklandığı saptanabılır Ya da şuphelı bölgelerden alınan doku parçacıklarındakı hücreler skannıng elektron mıkroskop ve elektron mıkroskopla çeşıtlı yöntemlerle ıncelenerek hucre ıskeletını oluşturan bu yapıların butunluğunu koruyup korumadığı saptanır Nasıl kı bır ortopedıstın duşup ayağını kıran hastasına ne tıp tedavı uygulayacağına karar vermesı ıçın röntgen fılmıne gerek varsa kanser erken teşhısınde de skannıng elektron mıkroskop ve elektron mıkroskop ıle alınan hucre iskeleti göruntulerıne ıhtıyaç vardır Ancak bazı bılım adamları bu göruntulerde hucre ıskeletıne aıt butunluk bozulmasının kanserın ön belırtısı olup olmadığına dığer destekleyıcı tetkıklerın de katılmasıyla varılabıleceğını savunmaktadırlar Maddı ve teknık koşulların lyı olduğu ulkelerde hucre iskeleti kanser ıçın bır belırteç olarak kullanılırken ılaçların yan etkılerını hucre duzeyınde bu çatıyı nasıl etkıledığı, farmakolojı bılım dalının alanına gırmış bulunmaktadır Organize olan hücreler Orta çaplı ıplikçikler ıse hücreler ıçınde adeta bır kafes oluşturacak şekılde organize olmuşlardır Yalnız bunlar elektron mıkroskobık yapı açısından benzer olmalarına karşın kımyasal olarak farklıdır Bunların beş ana sınıfı ımmunohıstokımyasal olarak saptanmış olup her bır sınıf ayrı bır dokuya özgüdur Bunlar keratın, desmın, nöroflamentler, glıal ve vımentın ıplıkçıklerıdır Her dokuya özgu olmaları yanında bulundukları hucrelerde ışlevleri farklıdır Örneğın keratın derıyı meydana getıren yassı hucrelerde oldukça fazladır Bunlar, yassı hucrelerın bırbırlerıne yaslandıkları yuzlerde bulunan bağlantı komplekslerınden bazılarında (örneğın desmosomlarda) sonlanan ıplıkçıklerın yığın oluşturmasını duzenler Desmın ıplıkçıklerı, kas hucrelerinde bulunur ve bu hucrelerdekı kasıcı ıplıkçıklerın hem mekanık ıntegrasyonunu hem de hucre ıçınde tutunmalarını sağlayıcı görevı ustlenırler Vımentın ıplıkçiklerı mesenkım adı ve Hücre iskeletin işlevi Vucut ıskeletını meydana getıren (kafa, kol, gövde, bacak vs ) kemıklerın nasıl kı ışlevlerı farklıysa nucre ıskeletını meydana getıren yapıların da ışlevlerı farklıdır Örneğın ınce tupçukler, bolunen hucrelerde kromozomların bır yerden başka bır yere gıtmesını sağlamak ıçın adeta bır ray oluşturur Solunum yollarının ıç yüzeyını döşeyen hucrelerın yuzey kısmındakı tıtrek tuycuklerın rıtmık olarak öne ve arkaya hareketını sağlayan yıne bu yapılardır Bu sayede solunum yollarından vucuda gırmeye çalışan yabancı maddeler adeta supurulerek dışarı atılmaya çılışılır Bu tupçuklerın hucre ıçındekı yerleşımı ıse hucre tıplerıne göre değışıktır Normal olarak hemen hemen her hucrede sıtoplazma ıçınde dağınık bulunurlar Ancak sıtoplazmanın çekırdeğe yakın bölgesınde belırlı SAĞ Solunum yoilannın Iç yuzeyını döşeyen hücrelerdekı tltrek tuycuklerın ve olgun erkek cınslyel hucresınin sağ ve sola hareketını sağlayan tüpçuklerindüzenınıgösterenşematıkresim