Katalog

J EOLOJ İ Göktaşı çarpmaları dünyada evrimi ve yaşamı nasıl etkiledi? Baştarafı 1. Sayfada Şokbaşkalaşım (shockmetamorphosıs göktaşı çarpmasıyla yuksek ısı ve basınç altında kalan kayaların gerı dönuşsuz değışımlere uğraması) etkılerının keşfı ve daha sonra dunyayla son 4 5 mılyar yıldır hemen hemen aynı goktaşı yağmurlarına tutulan Ay yuzeylerindekl kraterlerin gözlemlenmesl, dunyadakı kraterlerın de gök cısımlerının çarpmasıyla oluştukları kesın olarak belırlendı Bugüne kadar 120'den fazla göktaşı kraterı saptandı Her yıl pek çok yeni krater daha bulunmakta Bu konudakı en yoğun araştırma Lenıngrad'dakı Jeolojık Araştırma Enstıtusu'nden Vlktor L.MasaItls, Moskova'dan A.Baslllevskl ve V.Feldman tarafından yonetılıyor daha küçuk göktaşları bıle toprağa kayda değer mıktarda klnetık enerji taşırlar Bu enerji basınç ve sıcaklığa dönüşür. Çarpma sırasında, düşen cısım ve hedef kayalar ustundekı basınç 100 gıgapaskah (atmosfer basıncının 1 mılyon katı) aşar, sıcaklık ıse bınlerce dereceye (C) çıkar Kuçuk ve yavaş göktaşları yere çarpınca parçalanırlar Buyuk ve hızlı olanlar ıse çarpışma sırasında hem kendılerını hem de çevredekı kayeları erıtecek, hatta buharlaştıracak kadar sıcaklık ve basınç yaratırlar Eğer göktaşının buyuk bır parçası atmosfere gırerken kopmamışsa gökBarnnger kraterıni oluşturan göktaşının çapı 60 metre, kutlesı 1 milyon ton olan bir demlr göktaşı olduğu saptandı Aynı saptamaya göre dunya sanıyede 15 km hızla çarpıp 10 17 jul kınetık enerji açığa çıkarttı (20 mılyon ton TNT'nın patlatılmasına eşıt) Bu enerji krateri yarattı Enerjının buyuk bır kısmı yarıkuresel bır şok dalgası olarak yayılır Şok dalgaları hedef kayaları aşağıya ve dışa doğru sıkıştırır Hemen ardından gelen basıncı azaltıcı dalgalar hedef kayaları gevşetırler ve çarpışma noktasınm altına doğru ıterler Çapları 4 kılometreden buyuk göktaşı kraterlerı karmaşık krater nıtelığı gösterırler Bu tür kraterler derınlıklerının 100 katı genışlığe sahıp olabılırler Karmaşık kraterler ortalarındakı yapıyı yukarı kaldırırlar Ortadakı bu yapıyla kenar arasında çarpışmanın etkısıyle erımış, değişmiş, başkalaşmış kayalar vardır Karmaşık bır krater önce basıt bır krater gıbı oluşur Çukur buyudukçe ortadakı kayaların bazıları yukarıya doğru bukulur Bu etkıyle taban yukselır ve ortada bır şekıl oluşur Karmaşık kratenn ortasındakı yukseltı kraterın çapının onda bırı kadardır örneğın Ûuebec'te lOOkm genışlıktekı Manıcouagan Kraterı'nın orta yükseltısinıniOkm olduğu saptandı Karmaşık kratenn oluşumu havuza duşen bır su damlasının etkilerıne benzetilebılır ŞOK BAŞKALAŞIMLA DEĞİŞMİŞ KAYALAR Meteorıtlerin çarpışma sırasında urettığı yuksek darbe basıncının bır sonucudur Kınlma konılerı, 5 gıgapaskallık bır basınçta oluşmaktadır adamlarmın dedığı gıbı, buyuk bır krater bulmayı ummamak gerekır, çünku ıkıncıuçuncu dönem sınırındakı olay pek çok küçuk krater oluşturan astreoıd ve kuyruklu yıldız yağmurunun sonucuydu Bu tıp olayların ortalama her 100 milyon yılda bir olageldığı tahmın edılıyor Bu nedenle bazı araştırmacılar dığer kitle ölumlerının de göktaşı çarpmasıyla olduğunu savunmaktalar Bazı araştırmacılar da yuksek oranda kraterleşmemn dunyanın erken dönem evrımını engelledığını duşunmekteler Buna göre yaşamın gellşlml göktaşlarıyla engellendı, gecıktırıldı Çok yenileri de var Dunya yuzeyındekı kraterlerın yaşı bırkaç bın ıle ıkı mılyar arasında değışıyor Kraterlerın çoğunun yaşı 200 mllyondan gençl Oysa Ay yuzeyınden edınılen bılgılere göre, krater artış oranı son 3 mılyar yıl boyunca sabıt Eskı kraterlerın daha az sayıda olmalarının basıt bır nedenı var Erozyon, sedımantasyon ve dığer jeolojık sureçler bunları yoK etmış Goktaşlarının açtığı kraterlerın yok oluşu duzensız bır cografı dağılım göstermekte Bılınen kraterlerın uçte ıkısı kıtalann kraton adıyla bılınen sabıt ıç özeklerınde bulunuyor Kratonlarda erozyon ve benzerı dığer sureçler da yavaş olduğu ıçın kraterler daha uzun sure varhklarını koruyablllrler Araştırmacılar dünyaya düşen goktaşlarının %70'ının okyanuslara duştüklerını duşunmekteler Bugune kadar bulunan tek sualtı krateri Nova Scotla sahılı açıklarında, 50 mılyon yaşında ve 60 km genışliktedır Ay ve dunya yuzeyınden edınılen bılgılere göre her mılyon yılda dunyada 20 kılomptreden buyük 13 kraterın oluşması beklenmekte Dunya yuzeyının yaşı ve erozyon oranı hesaba katılırsa, 10 kılornetreden buyuk ve 100 mılyon yaşından genç kraterlerın yalnızca %10'unun bugune kadar keşfedıldığı söylenebılır Göktaşı kraterlerının oluşumu "çok kısa bir anda dev mlktarlarda enerjinin açığa çıkttğı ender jeolojik olaylardandır. Açığa çıkan enerjının mıktarı, çarpan cısmın hızına ve buyukluğune bağlıdır Astroıdler dunyaya sanıyede ortalama 25 kılometre hızla çarparlar Kutlesı 1 000 tondan fazla olan bır cısım atmosferden engellenmeden geçer Oysa kutlesı daha az olanlar atmosferden geçerken hızlarının %50'sını kaybederler Bu hızla duşen V Jmm KARMAŞIK KRATER Bir kılometre bu yuklüğundekı bır meteorltın sanıyede J0 kılometre hızla yere çarpması sonucuncla oluşur Çarpışma, kayayı buharlaştınp enterek çukur oluşturur (1) Çarpışma noktasınm altındakı kaya yukarı sıçrar (2) ve çukur tabanını yukarı doğru kaldınr (3) Çukur çerçevesı çöktuğunde krater son hallnl alır (4) taşı kraterlerının etrafında çarpan cısmın parçalarına rastlanmaz Temel olarak ıkı tur göktaşı krateri vardır Basit ve karmaşık. Basıt yapıda kraterın klasık Örneğı Arizona'dakı Barrlnger Kraterl'dır Barnnger da dığer basıt kraterler gıbı yuksek kenarlı bır kâseye benzer Çapı 1 200 metre, derınlığı 170 metredır Tabanı kırık ve breş (bırbırıne yapışık köşelı parçalardan meydana gelmış kaya parçalarıyla kaplıdır Burada şokbaşkalaşımla değişmiş kayalar da vardır Tabandakı bu breş tabakanın derınlığı 380 metredır) Sanlyede dev enerji Iki tür göktaşı krateri Şokbaşkalaşım ve göktaşı kraterlerı hakkındakı araştırmalar dunyanın evrimi konusunda bır dızı ılgınç hıpoteze yol açtı Bunlardan en ılgıncı de şokbaşkalaşım etkılerı saptanan kraterın bulunamaması olayıdır 1980 de Berkeley'den bır grup jeolog Luls VV.AIvarez önderlığınde balçık tabakalarını araştırdılar Söz konusu balçık tabakası 65 mılyon yıl önce yaşayan türlerın çoğunun tükendığı Ikıncı Dönem sonu, Uçuncu Dönem'ın başında bırıkmıstı Bu tabakada çok yuksek yoğunlukta sıdrofılık (demırseven) elementler bulundu Bu elementlerın çapı 10km olan çok buyuk bır göktaşından geldığı sonucuna varıldı Alvarez ve arkadaşları bu muthış çarpmanın dunyanın ekolojısını bozarak kıtlesel olarak canlı neslllerln tükenmeslne neden olduğu hıpotezını öne surduler Canlı nesilleri yok mu ettl? Ay nasıl oluştu? Buna karşılık Dartmouth College'dan C.B. Offlcer ve C.L.Drake, kraterlerı yaratanın volkanlar glbl başka mekanızmalar olduğunu savundular Bu arada Alvarez'ın keşfı olan, Uçuncu Dönem başındakı sıdrofılık anomalı dunya çapında onaylandı Çarpma tezının zayıf noktası ıse beklenen boyutta (150200 km) ve yaşta (65 mılyon) bır göktaşı kraterının bulunamamış olmasıdır Bu krater karada ya da denızde olabılır Belkı de bazı bılım Krater araştırmasının jeolojıye bır dığer katkısı da Ay'ın kökenl konusunda oldu Bılgısayar modellerı erken donem dünyasıyla Mars boyutunda bır cısmın çarpışmasıyla oluştuğunu gösterdi Bu hıpotez ılk kez 20 yıl önce, Ay'dan alınan örneklerın kımyasının dunyanın kapuğunun altındakı derın kayalarınkıne çok benzedıklerı keşfedılınce öne surulmuştu Geçenlerde yapılan bılgısayar modellerı dünyaya Mars buyukluğunde bır cısmın çarpmasının, dunyayı eksenı etrafında dönduren bir buhar bulutu oluşturmuş olabıleceğını gösterdi Bu durumda buhar, çarpan cısmın ve dunyanın kabuğunun altındakı elementlerın karışımmdan oluşmalıydı Bırkaç yuzyıl ıçınde bu buhar yogunlaşıp kendı eksenınde dönen bır uyduya dönuşebılırdı Elbette Ay'ın dev bır çarpışmayla oluşmuş olabıleceğını bılgısayar rnodellerınde başarıyla gosterebılmek Ay ın gerçekten de böyle oluştuğunu kanıtlamaz Ne olursa olsun bu model çarpmanın dunyanın ve guneş sıstemının evrımınde temel bır rol oynadığını göstermekte (Scientilic Amarican, nlsan '90,) 11