Katalog

DAVRANIŞ ARAŞTIRMALARI Uyku hayvan yaşamının en ilgi çekici görüntülerinden biri. Ancak deniz memelilerinin uykuları en gizemli otanı. Nasıl oluyor da uyuyabiliyor bu canlılar? Fokların, yunus balıklarının ve diğer memelilerin uyumayı nasıl başardıklarını Sovyet bilimciler araştırdı. Yazan: Lev Maukhametov Özet çeviri: Aslı Kayabal Su içinde uyumanın sırrı ını anlamak oldukça guçtür Kara hayvanları tıpık pozısyonları ve devınımsız hallerı ıle belırlı ışaretler sunarken, deniz canlılarında bu tur ışaretlerı yakalamak zor Nasıl uyuduklarını kavramak ıçın yalnızca davranışlarını gozlemek de yeterlı değıl örneğın yuzgeçayaklılar uyusun ya da uyumasın aynı davranış bıçımlerı ıçındedır Yunuslar ıse tersıne kaslarını harekete geçırmek ıçın sabıt bır devınım ıçınde bulunabılır Uzmanlar farklı yorumlar yapıyor Kımılerıne göre yunuslar su yuzeyındekı kısa sürelı solunum aşamalarında uyumuyor, kımılerı de uyku sıstemlerını etkınlıklerının zayıfladığı aşamalara bağlıyor Konuyla ılgıli bır grup uzrrıan, yunusların sakın bır bıçımde yuzerken uyuduklarını ılerı surdüyse de gereklı kanıtlar sunamadılar I nsan yaşamının uçte bırı uykuda geçıyor Bununla bırlıkte bılımsel araştırmalar niçin uyuduğumuzu ve duş gördüğümüzü tam olarak çözebılmış değıl Bu soruların yanıtı uyku halındekı ınsanın beyın etkınlığıne yönelık yurutuletı araştırmaların derınlıklerınde saklı Uykunun, ınsan ve hayvanlar uzerındekı karşılaştırmalı analızı ıse çağdaş araştırmaların en ilglnç ve uretıcı yönlerınden bırını ortaya çıkartıyor Yeşıl sazan balığından kaplumbağaya, tavuk ve şempanzeden yunusa kadar pek çok farklı canlı turunde uyuma surecının değışık aşamalarını gozlemek, derınlemesıne ıncelemek ve karşılaştırmalara gıtmek, özgun ve evrensel özellıklerın saptanmasına olanak tanıyor Bu arada çevrenın, uykunun yapısı ve suresı uzerındekı olası etkısını de öğrenebılmek mumkun , Bıyologlara göre hayvanlarda uyuma surecının temel özellıklerınden bırı devınımsızlık Suda yaşayan canlı nasıl uyur ve soluk alıpverlr? Yunuslar ve denız ıneklerı gıbı canlıların temsıl ettığı balinaglllerln yaşamları, genellıkle denızler ve nehırlerde geçıyor Her ıkı tur de su dışında uyumuyor Yuzgeçayaklılar sınıfı ıçınde yer alan denlz ayıları ve foklar kara ıle olan bağlantılarını butunuyle kopartmamış olan canlılardır Yılın bellı bır dönemınde kıyılara ve buzullara gelen yuzgeçayaklılar ıçın karada ya da suda uyumak sorun değıl Balınagıller de yuzgeçayaklılar da suyun ıçındelerken atmosferdekı havayı solumak ıçın yuzeye çıkıyor, yuzgeçlerının yardımı ıle sabıt bır pozısyonda kalarak ağızlarını yukarı doğru kaldırıyor Su yuzeyıne gelmelerı akcığerlerındekı oksıjenın temızlenmesı ıçın zorunlu bır hareket Denız memelılerı zamanlarının buyuk bır bölumunu yuzeye yakın katmanlarda geçırse de denız hareketı ve akıntılar gıbı nedenlerle derıne daldıkları da oluyor Hareketlerı, yenı değışımlere uyum göstermek ve duruş bıçımlerını korumak ıstemelerı ıle doğrudan ılgılı Örneğın nehir yunuslan, akıntılı ve moloz taşıyan sularda kayalara suruklenme tehlıkesıne karşı aralıksız yiızüyor. Bern Unıversıtesı'nden G Pıllerı, Ganj Nehrı yunuslarının (Platanısta Indı), kapalı tutuldukları durgun su ıçındekı havuzda da bu alışkanlıklarını surdurduklerıne dıkkat çekıyor Sureklı suda yaşayan bır canlının soluma ve uyuma gereksınımı nasıl bağdaştırılabılır? Bır denız canhsının uyuyup uyumadı Uykunun aşamaları Denızdekı canlıların nasıl uyuduğunu, uyku ve solunum faalıyetlerının nasıl bağdaştığını, uyku duzenlerı ve su ıçındekı hayatla uyumunu kavrayabılmek, elektrofızyolojık yöntemlere başvurmayı gerektırıyor Bu yontemlerın ışığında memelı canlılarda başlıca ıkı tur uykudan söz edılebılır 1. Haflf uyku: "Hafıf dalgalı uyku" da denılen bu tur uyku kas gucundekı azalma ıle karakterıze oiur 2. Paradoksal (Aykırı uyku): Uyandırılan ya da uyanık durumdakı hayvan, hafıf uykunun evrelerını kesık kesık ve türlere göre değışen surelerde yaşar Denızlerde yaşayan memelilerin nasıl uyuduklarının kavranmasına yönelık elektrofızyolojık araştırmalar ıçınde soz konusu canlıların uyku duzenlerıyle ılgılı verılerın hemen hepsı, Moskova'dakl A.N. Severtsov Enstltusu elektrofızyolojı grubunca saptandı Enstıtu arastırmaları, Hazar Oenızi foklan (Phoco Caspıca), Grönland foklan (Pagophılas Groenlandıca), Kuzeyın tuylu denız ayıları (Caelorhınus Ursınus), Steller denız ayıları (Eumetopıas Jubatus), Guney Afrika deniz ayıları (Arctocepaolus Pusıllus), Nesarnack yunusu (Tursıops Truncatus), Denlz domuzlan (Phocoena Phocoena) ve Amazon yunuslan Inıa Geoffrensıs) uzerınde yurutııldu Buzullarda çiftleşme Hazar Denızı ve Grönland foklan yılın buyuk bır bölumunu suda geçırıyor llkbaharla bırlıkte çıftleşmek ıçın buzulların uzerıne gelıyorlar Solunum mekamzması karada bulunan foklarda daha duzenlı ışlıyor Foklar karada, su yuzeyinde ve su altında rahatlıkla uyuyabiliyor. Uyku halındekı fok once devınımsız bır kalıba gırı yor Çeşitlı pozisyonlar deneyebiliyor Bu arada gözlerı sureklı kapalı Karaya çıkan fok tıpık bır kara hayvanından farksızdır Nefes alıp verme surecı boyunca hafif ve paradoksal uykular bırbırını takıp eder Fok su ıçınde uyumayı tercıh ettıyse, hareket etmek ıçın uyanıyor, yuzeye çıkıyor, başını ve burun delıkerını yukarı doğru kaldırıyor Su yuzeyinde dalıp gıden fokların burun delıklerı nefes alıp verırken su yuzeyının uzerınde bulunuyor Böylece solunum boyunca pozısyonunu değıştırmek gıbı bır sorun duymuyor Su ıçındekı uyku karadakı uykuya oranla daha kısa suruyor Kara kadar su ıçınde de rahatlıkla uyuyabılen foklar açısından bu davranış, onların su ve buzullar ıçındekı yaşama uyum gösterebılme bıçımlerınden bırını oluşturuyor Sırt üstü uyumak Denız ayılarının su uykuları foklarınkınden oldukça farklı Bu hayvanlar hazıraneylul ayları arasında çıftleşebıimek ıçın kıyılara yerleşıyor Sonbaharla bırlıkte denı zın ust sevıyelerıne çekılıyor ve mayısa de surecek tatlı bır uykuya dalıyorlar Denız ayıları 30 sanıyede bır nefes al verıyor Karaya geldıklerınde ya yan ya d karın uzerı yatıyorlar Oturarak uyuyanla da var Başları hafıf arkaya duşen denı ayıları gözlerını kapadıktan sonra hıç hı reket etmeden dalıp gıdıyorlar Denız ayıları foklardan farklı olarak s ıçınde uyumuyor Su yuzeyıne yakın yel lerı tercıh eden bu canlılar yan yattıkta sonra, öndeki ıkı ve arkadakı tek yuzgec lerını gövdelerıne bırleştırıyor Gövdenı pozısyonunu koruması ıçın dığer on yu. geç suyun ıçınde hareket ettırılıyor Ba' suya değen denız ayısı, burun delıklerıı sureklı olarak suyun uzerınde tutuyor Denız ayılarında, uyuma beynın her ıl yarıkuresı arasındakı asımetrı ıle belırlı nır Bu turden bır asımetrıye şımdıye de ıncelenen hıçbır kara memelısınde rastlaı madığı bılınıyor Soz konusu asımetrı y rıkurelerden bırındekı derın uykunun dığı rındekı hafıf uyku ıle bırleşmesı sonucu ş< kıl buluyor 10