Katalog

H e r şeyin bir riski v a r Bıın/tKNiK îster Montc Carlo'da kumar masasında bankadaki paranızın tümünü kaybedin ister kan kanserinc yakalanın ya da bir zebranın sîrtında deli bir ırmagı geçin; risk güıîluET yaşamlarımızın ayrılmaz bir parçasıdır. Yazan: Jan Stewart Çeviri: Özgür Ulusoy ^ yılındaki Erme|nıstandepremin ''de binlerce kişi öldü. Belki de kesiri sayıyı hiçbir zaman öğrenemeyeceğiz. Geçen yıl San Francisco'daki yer sarsıntısında yaklaşık 200 kişi yaşamını kaybetti. İngiltere yolları günde ortalama 15 insanın ölümüne neden oluyor. Tüm insan eylemleri eylemsizlik dahil içinde bir risk öğesi barındırıyor. Riskin derecesi ise eylemin kendisine bağlı. Derin bir vadinin üzerinden motosikletle atlamaya kalkmak epey riskli; evde oturup televizyon seyretmeninse hemen hemen hiçbir riski yok. Poliükacılar, belirli bir eylemin negatif sonuç verme riskinin milyonda bir olduğunu söylediler. Oysa bir riski tanımlayabilmek için onu oluşturan matematiksel koşulların sınırlarını ve genişliğini iyice belirlemek gerekir. No:7 hükümet, evkrde çıkan yangmlar ve gaz patlamaları sonucu insanların öldüğü gerekçesiyle evlerde gaz kullanımını ya3aklarsa, bu sefer de soğuktan, hem de çok daha fazla sayıda insan ölecektir. Öyleyse burada yarar riskten daha ağır basmaktadır, bu yüzden de karar vermek kolaydır. İs, nükleer enerji kullantmına geldiğinde karar vermek bu denli kolay değildir. Nükleer enerjinin epey yararı vardır; elekcrik üretimi sürecinde nükleer enerjinin kullanılması asit yağmurlarını büyük ölçüde azaltır. Nükleer elektrik üretimi sırasında, kömür madeninde olduğu gıbı tek bır ışçının ölümüne rastlanmaz. Ne var ki taşıdığı riskler de"büyüktür; kirlilik ya da büyük bir kazada felakete neden olacak denli önemH bir miktarda radyasyon sızıntısı ve pek çok uranyum madencisinin birden ölmesi gibi. Riskin matematiksel analizi bu ve benzeri yargılara varmamızı sağlayacak nesnel ve rasyonel yöntemler verir elimize. Yalnız su unutulmamalı, yöntemin nesnel ve rasyonel olması her zaman doğru olduğu anlamına gelmez. Matematik, gerçek dünya, insanların davranıjları, bilginin ne ölçüde doğru olduğu hakkındaki tahminlere dayanır. Risk matematiği de yargının verilmesine yardimcı olur, ama hiçbir zaman yargının kendisinin yerini almaz. Olasılık, riski matematiksel olarak ifadelendirmenin bir yoludur ve bir zaman 1 ve 0 arasındaki değerlerden birini alır. Gerçeklesmesi imkânsız bir olayın olasılık değeri sıfır (0) kabul edilir; gerçeklesmesi mutlak olan bir olayın olasılık değeri de 1 kabul edilir. Her şey bu iki değer arasında bir yerde konumlanır. Olasılık, özel bir olayın, olaylar toplamı içindeki gerçekleşme yüzdesidir. Örneğin, bozuk parayı havaya attığınızda, yazı ve tura gelme sıklığının aynı olmasını beklersiniz. Uzun vadede, atılan paraların hemen hemen yarısı 'yazı' gelecektir! Yazı gelme olasılığnın yarı yarıya olduğunu söyleriz. Oyun zarını attığımızda zarın altı gelme olasılığı altıda biridir. Bunları hem kesirlerHhalinde (1/2,1/6), hem de ondalıklar halinde (0.5, 0.167) yazabiliriz. Eski Merkezi Elektrik Dağıtım Müdürlüğü'ne ^öre bir nükleer santralda felaket denilebilecek türden bir kaza gerçeklesme olasılığı 10.000 yılda birdi. Felaket, Çernobil ya da daha kötüsü, çevreye yüksek miktarda radyoaktif madde sızması demek. 10.000 yılda bir gibi bir olasılık oldukça iç rahatlatıcı gözüküyor, ama gelin durumu bir de daha yakından inceleyellm. 10.000 yılda bir olasılık demek, tek tek her nükleer santralda bir yılda bu tür bir kazanın. gerçeklesme olasılığı 10.000'de bir demek, yani yıl basına düsen oran 0.0001 'dir. İngiltere'de yaklaşık 40 kadar nükleer santral var. Öyleyse santrallardan en az birinde bir yılda büyük bir kaza geçirilmesi olasılığı 40 olasılığın toplamıdır, ki bu da 0.004'tür. Gelecek 25 yıl içinde İngiltere'de en az bir tane büyük büyük kaza gerçeklesmesi olasılığı 25 kere 0.004, eşittir 0.1 'dir. Yani kaza olma olasılığı 10'da birdir. Bu hiç de "10.000 yılda bir" kadar rahatlatıcı değil. Oysa tamamen aynı şeyi söylemenin farklı bir yolu. 198» Büyük umutlar Totoda kaybedenler: Bir riski göze alıp almamak yalnızca sözü edilen zarar verici olayın gerçeklesme olasılığına değil, aynı zamanda zararın büyüklüğüne de bağlıdır. Çok az kişi 0.5 olasılıkla 10 peni kaybedeceği için üzülür. Ancak kaybedecekleri miktarın 1 milyon pound olduğunu söylemek çoğunu mutsuz edecektir. Kayıp sorununu ele almanın en basit yolu, olayın gerçeklesme olasıhğını kaybedilecek miktarla çarpmaktır. Elde edilen sonuca, beklenen kayıp denir. Yukarıdaki iki örnekte beklenen kayıplar, 5 peni ve 500.000 pounddur. Yararzarar çözümlemesi ya da riskyarar çözümlemesi, risk karşısında beklenen kaybı dengelemenin bir yoludur. Günlük yaşamda insanlar sık sık beklenen yararın negatif olduğu kararlar alırlar. Yajam sigortası yaptıranlar ya da Spor Toto oynayanlar genellikle kaybederler. Yaşam sigortası yaptırabilmek için insanlar sigorta şirketine belirli bir miktar para, sigorta ücreti öderler. Karşılığında şirket de sigortalanan insan öldüğünde daha yüklü bir miktar para ödemeyi garanti eder. Sigorta şirketleri i; dünyasında ayakta kalabilmek için kâr etmek zorundadırlar, bu yüzden de sigorta ücretini, ortalama olarak şirketin İşi şansa bırakmak Riskin anlamı: Riskin derecesi eylemin doğuracağı zarara göre belirlenir. Farklı pek çok risk türü vardır; ekonomik risk, yaşam, sağlık riski, çevresel risk... Risk kesinlikle tehlike anlamına gelmez. Merdiven basamaklarından inmek, bir dereceye kadar, riskli bir eylemdir; ev kazalarımn en sık rastlanan türlerinden biridir. Ama kimse merdiven inmenin tehlikeli olduğunu söyleyemez. Günlük yaşancılarımızda nep risk taşıyan işlerle uğraşırız. Eğer araba kullanıyorsanız, kullandığınız araba her an bir yerlerde, bir şeylere çarpabilir. Yok eğer tutup da yürümeyi tercih ederseniz bu seferde bir araba gelip size çarpabilir. Evde kalıp havagazını yaktığınızda eviniz tutuşabilir. Tıp bilimi ciddi bir hastalığa yakalanma riskini düşürdü; ama tanıanıen ortadan kaldırmadı. İnsanlar hâlâ AIDS'le, besin zehirlenmeleriyle boğuşuyor. Riski tamamen ortadan kaldırmak olanaksız olduğuna göre yapılacak en iyi şey, yarar karsısında riski dengelemektir. Eğer Dosya 7 Ekim 1990 kimi çok yaygın / a da önemli nedenleraen oturü ölüm riski