Katalog

Gardner, arada bır bağ olduğunu saptadı Sellefield'te çalışanların maruz kaldıkları radyasyon, çocuklannın genetık yaptlannı hasara uğratmaktaydı Bntısh Nucclear Fuels (Ingıltere nukleer yakıtları) once yuksek dozda radyasyona maruz ka lan ışçılere çocuk sahibi olmamalarını onerdı, yalnız bu onerısını sonradan gen çektı Bu durumda radyasyonla çocuk arasındakı bağ baba aracılığı ıle kurulmaktaydı Bu da oncekı çalışmaların enerjı santrallarıyla ınsan grupları arasında doğrudan bır bağ kurmada nıye ba şarılı olamadıklarını açıklıyor Bu ornek, korelasyon (bağıntı) ıle nedensellik arasında bır ayrıma gıt menın onemını gostermektedır Ikı olay, eğer sık sık bırhkte gerçekleşıyorsa bu ıkı olay bağıntıhdır Bağıntıyı bulmak kolaydır Ikı olayın ne kadar sıklıkla bır arada gerçek leştığıne bakarsınız Nedensellik, bır olayın bır dığerını dogurmasıdır Nedensellik ılışkısının varlığını kanıtlamak ıçın butun bır olay lar zıncırını ayrıntıh bıçımde araş tırmak gerekır kı bu da oldukça yorucu olabılır Şırketler genellıkle urunlerının tehlıkclı olduğunu gosterır kanıtlar ıçın "Bunun nedenı olduğunu gostermez" derler Bağıntılar her ne kadar bır nedensellik ılışkısının varlığını kanıtlamasa da tersını de kanıtlamazlar Aslında nedenlerle ılgılı tum bılımsel kanıtlar, gerçekten de bağıntıyla da ılgılıdırler Yuzlerce deneyde bir olayın diger bir olaya yol açtığını gozlerız Ornegın asıde koyduğumuzda, turnusol kâğıdımn rengı kırmızıya doner, turnusol kâğıdını asıde koymanın onun rengını kırmızıya çevırdığını varsayanz Bu tarn da ust derecede bır bagıntıdır, her şey rastlantısal olabılır Ama enınde sonunda sağduyumuza başvurmak zorundayız sam "guvenilır"dır Boylesı bır akıl yurutmeyle alınan kararlar belkı bılınçsızce sık sık ta raflı olmaya ıter ızı Venlebılecek daha lyı bır yanıt, ışın ıçıne gıren ınsanların çogu ıçın yarar ların taşıdıgı rıske baskın olduğunu gozetır Çogu ınsan, arabayla seyahat etmenıo rahatlıgının çok cıddı bır ka za geçırmek gıbı uzak bır rıske agır bastıgı goruşundedır Dagcılık gıbı "tehlıkelı" sporlara ılgı duyan ınsan lar ıçın alacakları zevke rıske değ mektedır, belkı de rısk tamamen göz ardı edılır tnsanların bır rısk karşısında verdığı tepkı her /aman ıçın rıs kın olasılığını yansıtmaz örne ğın uçakta bır terörıst saldırısı sonutu ölmek daha küçük bır olasılıktır, ama çogunluk terörıst saldırısından korkar Kuduza yakalanma olasılığı kuduzun yaygın olduğu ulkelerde bıle çok duşuktur (Her yıl bır mılyon ınsandan bırkaçı yakalanır) Yıne de Ingılız hukumetı kuduzdan sakınmak ıçın çok ozel karantına onlemlerıne yonelık çabalan parasal olarak desteklemek tedır Acaba bu gerçekten akla yat kın mıdır, yoksa olan bıten yalnızca para sarfıyatından mı ıbarettır' Dounreay çok duşuk rakamlara varılması hıçbır zaman "otomatık olarak" goze alınabılır olduğunu gostermez Orneğın amyant ıplık, oldurutu akcığer nastalıklarına neden olabılır Ve boyle bır hastalığa yakalan ma olasılığı çok dusuktur / ma bu, çatı kıremıtlerınde ya da fren bala talarında amyant kullanmaya devam etmelıyız anlamına gelmez Ne kadar düşük? Hınkley Göze alınabillr risk Bırılerı bır asamada rıskın goze alınabılır olup olmadığına karar ver mek zorundadır Pekı, goze alınabı lır nsk ne demektır'1 Buna venlebılecek kotu bır ya nıt şoyle olabılır Rısk değerlerı olumsuz sonuçlarına katlanırken bız parsayı topluyorsak goze alınabılırdır Benden yeterınce uzak olması kay dıyla zehırlı attıgımı bır tarata boşalt mak lyı bır şeydır Ilaç, dıger ınsanlar kullanımından zarar gorurken ben kâr elde edıyor Ingiltere'de kan kanserlı insan gruplarının bulunduğu nukleer santral bolgelerı Bılım adamları gerı kalan 2 0 santralın bulunduğu bolgelerde kan kanserlı ınsan gruplarına rastlamamıştır Matematik, bu soruyu yanıtsız bırakıyor. Bu bıze bır eylemdekı tehlıke hakkında fıkır verebılır Rısk duzeyleruıın matematıksel ola rak ıfadelendınlmesı, yurutulen tar tışmalar ıçın yararlı bılgıler sağla maktadır Ama şu unutulmamalı, matematıksel hesaplamalar sonucu Her koşulda çok duşuk, aslında sanıldığı kadar duşuk olmayabılır Yılda mılyonda bır kışının olumu ne neden olan bır hastalık, 50 mıl yonluk bır nufusta yılda 50 kışının olumu demektır Işte yıne kendı yargılarımıza ve sagduyjmuza başvurmak zorunda yız Sayılar tek başlarına bızım yerımıze karar veremezler 1986, Challenger facıasından on ce bır uzay mekığının kaza geçırme olasılığı, resmı rakamlara gore 100 000'de bırdı Hesaplamanın gu lunç denebılecek bır derecede lyım ser oldugu soylenebılır Hesaplama, olayların farklı koşullara bağh oldu ğunu hesaba katmada başarısızlıga uğradı Mekıgın, ozellıkle soğuk bır gunde fırlatılması pek çok farklı olayın gerçekleşmesıne yol açar Büyük demir yolu felaketi F elaketlerın genellıkle bırden fazla nedenı vardır Rısk, tek tek, olayların bırleşerek bır felakete neden oldukları, heden sonuç zıncınnı de ıçermektedır Bır Ieşık rıskı hesaplayabılmek ıçın tek tek olayların gerçeklesme olasılıklarının doğru olarak tanmın edılmesı onemlıaîr Rısk değerlendırmelerınde sıkça kullanılan bır yontem btr 'yanlış ağacı' çızmektır Yanlış ağacı, zarar verecek bır sonuca gıden olası olaylar zıncırını gosteren dıyagramdır Paraşutle atlamak konumuz ıçın aydınlatıcı, basıt bır ornektır Her paraşutçunun sırtındakı çantada ıkı paraşut bulunur, asıl paraşut ve yedek paraşut Her ıkı paraşut de açılmazsa atlayış olumle sonuçlanır Yanı yanlış ağacı bu ornekte ıkı halkalı bır zıncırdır Eğer her bır paraşutun açılmama olasılığı bınde bır ıse toplam olasılık da mılyonda bırdır Şımdı daha karmaşık bır ornek verelım, dur ışaretınde geçen bır tren Işaretın hatalı olması duru munda da makınıstın onu gorme mesı (ya da yanlış okuması) durumunda da kaza olabılır Ama hatanın kendısı tek basına kazaya neden olmaz, hat uzerınde bır engel, or neğın başka bır tren, olması gere kır Eğer engel yakındaysa tren ona çarpacaktır Ama yeterınce uzak taysa trenın durmaya yetecek zamanı var, demektır, (tabıı frenler tu tuyorsa) Ornekler farklı olasılıkla ra başvurularak çoğaltılabılır, bu durumda yanlış ağacı bır dıyagrama benzeyecektır Tren orneğınde ağaçlara aden butun olası yollar çızılmelıdır, olasılıklar çarpılmalı sonra da sonuçlar toplanmalıdır Ikı nedensellik zıncırı hemen hemen butun olasılıkları etkıler Işa ret hatası, hattakı engel, ya da makınıst hatası, hattakı engel Öyley se bu yanlış ağacının çızımınde frenın tutmamasının belırleyıcı bır fonksıyonu yoktur Bu hesaplamalar pek çok gızıl tahmını de ıçermektedır Bu tah mınlenn en onemlısı, ağacın her bır dalı bırbırıyle bağıntısı olmayan olayları ıçermektedır Brakes faıl Fren tutmuyor (10 000 de 1) Sıgnal faıl ışaret hatası (500 de 1) Drıvererror surucu hatası (10000 de 1) Dosya 7 Ekım 1990