Katalog

CMYB C M Y B 23 NİSAN 2010 CUMA CUMHURİYET SAYFA DİZİ 9 Rusya, İngiltere ve Fransa’nõn tahrik ve müdahaleleriyle Anadolu’da ardõ arkasõ kesilmeyen ayaklanmalar çõkarõlmõştõr Ermeniler silahlanmaya başlõyor Y A R I N : 1 9 1 5 E R M E N İ İ S Y A N I O S M A N L I G Ü V E N L İ Ğ İ İ Ç İ N G E R Ç E K B İ R T E H D İ T M İ Y D İ ? Berlin Antlaşması’nõn imzalan- masõndan sonra, Ermeni sorununa kendi çõkarlarõ doğrultusunda Os- manlõ Devleti’ne baskõ yapmak için el atmayan büyük devlet kal- mamõş ve özellikle, Rusya, İngiltere ve Fransa’nõn tahrik ve müdahale- leriyle Anadolu’da ardõ arkasõ ke- silmeyen Ermeni ayaklanmalarõ çõ- karõlarak Türkler ve diğer Müslü- man ahali ile Ermenilerin birbirle- rine can düşmanõ kesilmesi için her şey yapõlmõştõr. Bu ortamda 1887’de Cenevre’de Marksist Er- meniler tarafından Hınçak Par- tisi, 1890’da da Tiflis’te Ermeni İhtilal Federasyonu (Taşnaksut- yun) kuruldu. Ayrıca, 1878’de Van’da Kara Haç Derneği, 1881’de Erzurum’da Anavatan Müdafileri Derneği (Pashtpan Haireniats) ve 1885’te Van’da İhtilalci Ermenistan Partisi ku- ruldu. Tüm bu örgütlerin ortak amacı, ihtilalci çeteler kurmak, Ermeni halkını silahlandırmak ve ayaklandırmak, hükümet yetki- lilerine ve Ermeni muhbirlere karşı eylem düzenlemek ve so- nuçta Ermeni bağımsızlığını sağ- lamaktı. Bir yandan bu örgütlerin taraf- tarlarõ, diğer yandan kiliseler, Er- meni cemaatini silahlandõrmaya, kiliseleri ve okullarõ silah ve cep- hane deposu haline getirmeye ko- yuldular. Avrupalõ ülkeler de Er- menilere silah, cephane ve para yardõmõ yapõyordu. Böyle bir ha- zõrlõktan sonra Ermeniler, 1881’den itibaren başlattõklarõ kanlõ şiddet ey- lemlerini, suikastlarõ, katliamlarõ ve büyük çaplõ isyanlarõ bazõ kõsa duraklamalarla Birinci Dünya Sa- vaşõ’na kadar sürdürdüler. Bu dö- nemde Ermeniler 40 civarõnda isyan çõkarmõşlar ve aralarõnda Osmanlõ Bankasõ baskõnõ yapmaya ve Pa- dişah II. Abdülhamid’in saltanat arabasõnõ bombalamaya kadar varan sayõsõz terör eylemlerinde bulun- muşlardõr. Osmanlõlar bu isyanlar karşõsõnda her devletin yapacağõnõ yapmõşlar ve isyanlarõ bastõrmak için asilerin üzerine kuvvet gön- dermişlerdir. Kısa sürede bastırıldı İsyanlar, Ermeni halkõnõn ço- ğunluğunun komitelerin faaliyetini benimsemesi nedeniyle kõsa sürede bastõrõlabilmiştir. Ancak, bu olay- lar Ermeni komiteleri tarafõndan Ba- tõ ülkelerine ve Hõristiyan kamu- oylarõna “Ermenilerin Türklerce katledilmesi” olarak yansõtõlarak büyük bir gürültü koparõlmõştõr. ABD’li ünlü tarihçi William Langer, “The Diplomacy of İm- perialism” adlõ eserinde, Ermeni- lerin büyük Avrupalõ devletlerin teş- viki sonucu Doğu Anadolu’da bir Ermeni devleti kurmak amacõyla Osmanlõ yönetimine başkaldõrõş- larõnõ ayrõntõlõ bir şekilde ele al- makta ve Ermeni isyancõlarõn ha- mileri konumundaki Avrupalõ dev- letleri Osmanlõ Devleti’ne müda- haleye tahrik etmek için başvur- duklarõ insanlõk dõşõ yöntemlere õşõk tutmaktadõr. Langer, eserinde, Ermeni komitacõlarõn, yõllar boyu, sõrf Ermeni köylerine karşõ şiddeti ve misillemeyi tahrik etmek mak- sadõyla masum Müslüman köyleri- ni basarak katliamlar yaptõklarõnõ, sonra da galeyana gelen Müslüman ahalinin Ermeni köylere saldõrõsõnõ Avrupalõlarõn Osmanlõ Devleti’ne müdahalesine yol açacak bahane olarak kullanma girişimlerini ay- rõntõlõ biçimde anlatmaktadõr. (Wil- liam Langer, The Diplomacy of Imperialism, New York, Alfred A. Knopf, s. 157-8, 322) Birinci Dünya Savaşõ’na kadar süren bu yerel isyanlar ve terör ey- lemleri döneminde Doğu Anado- lu’da bir Ermeni devletinin kuru- lamamasõnõn esas nedenini, Erme- nilerin hiçbir vilayette nüfus ço- ğunluğuna sahip olmamalarõ kadar, bu devletin kimin nüfuzunda ola- cağõ üzerinde büyük Avrupa dev- letlerinin aralarõnda anlaşmaya va- ramamalarõnda da aramak isabetli olur. Ermenilerin üzerinde özerk bir Ermenistan’õn kurulmasõnõ iste- dikleri ve adõna Vilayat-ı Sitte de- nilen altõ doğu vilayeti Erzurum, Bitlis, Elazığ, Diyarbakır, Van ve Sivas’tı. Ancak, Ermeni talepleri zaman- la artmõş ve Adana, Halep ve Trab- zon’u da kapsamõştõ. Ermeniler bu vilayetlerden hiçbirinde nüfusun 1/3’ünü bile oluşturmuyorlardõ. Encyclopedia Britannica’nõn 1910 baskõsõna göre bu yõlda Ermeni nüfusun Osmanlõ genel nüfusa ora- nõ yüzde 15’ti... Rus ve Ermeni kader birliği Ermeni tezlerini savunan tarihçiler, teh- cirin önceden hazõrlanmõş bir imha planõ ola- rak masum ve huzur içinde yaşamaktan baş- ka bir amacõ olmayan Ermeni halkõna kar- şõ uygulandõğõnõ iddia ederler. Oysa, tarihi gerçekler ve belgeler, Ermeni örgütlerinin, yaklaşan Birinci Dünya Sa- vaşõ’nõ ve Osmanlõ Devleti’nin Almanya sa- fõnda yer alma olasõlõğõnõ, Osmanlõ topraklarõ üzerinde bağõmsõz bir Ermeni yurdu kurma hedeflerine ulaşma yolunda büyük bir fõr- sat olarak gördüklerini ve topyekn bir ayaklanmaya hazõrlandõklarõnõ ortaya koy- maktadõr. Nitekim, Ermeni tarihçi Louise Nal- bandyan’ın da belirttiği üzere, “Ermeni komiteleri için ivedi hedeflerini gerçek- leştirecek topyekûn ayaklanmayı baş- latmanın en uygun zamanı Osmanlıların savaş halinde olduğu zamandı” (Louise Nalbandian, Armenian Revolutionary Mo- vement, University of California Press, 1963, s.111) Esas amacõ Ermenileri kullanarak Doğu Anadolu’yu ilhak etmek olan Rusya da, sa- vaş bulutlarõ ufukta toplanõrken boş dur- muyor, Osmanlõ topraklarõnõ işgal hazõr- lõklarõnõ tamamlamaya çalõşõyordu. Mos- kova’nõn teşvikiyle, Rusya Ermenileri Rus ordusuyla birlikte Osmanlõ Devleti’ne kar- şõ saldõrõ hazõrlõklarõna başlamõşlardõ. Bu hazõrlõk bağlamõnda, Eçmiyazin Ka- tolikos’u Tiflis’te Çar’la görüşmesinde muhatabõna, “Anadolu’daki Ermenile- rin kurtuluşunun ancak Türk egemen- liğinden ayrılarak özerk bir Ermenistan teşkil etmeleri ve bu Ermenistan’ın Rus- ya’nın himayesinde olabileceğini” bil- dirmişti. (Tchalkouchian, Le Livre Rouge, Paris, 1919, s.12) Ruslarla işbirliği Ermenilerin, çõkmasõ beklenen savaşta Boğazlar ve Anadolu’nun doğusundaki topraklar üzerindeki stratejik hedeflerini ger- çekleştirme hesabõnõ yapan Rusya ile tam bir kader birliği içine girmiş olduklarõnõ ta- rihçi Stanford Shaw şu ifadelerle belirti- yor: “Çar II. Nikola, Ermenilerle nihai iş- birliği planlarını yapmak üzere Kafkas- ya’ya geldiği zaman, Ulusal Ermeni Bü- rosu Tiflis’te şu açıklamayı yaptı: ‘Bütün ülkelerden Ermeniler şanlõ Rus or- dusuna katõlmak ve kanlarõyla Rusya’nõn he- deflerine hizmet etmek için koşup geliyor- lar... Rus bayrağõnõnõn özgürce Çanakkale ve İstanbul Boğazõ üstünde dalgalanmasõ- nõ sağlayalõm. Büyük Majesteleri, sizin iradenizle Türklerin boyunduruğu altõnda- ki halklarõ özgürlüğe kavuşturalõm. Hõris- tiyan dininden olduğu için zulüm gören Tür- kiye’deki Ermeni halkõna Rusya’nõn hi- mayesi altõnda yeni bir özgür yaşam ka- zandõralõm.’ Ermeniler Çarlık orduları saflarına bü- yük kitleler halinde katıldılar. Osmanlı- ları arkadan vurmak için plan ve hazır- lıklar yapıldı ve Çar St. Petersburg’a ar- tık kendisi için İstanbul’un yolunun açıl- dığından emin olarak döndü.” (Stanford Shaw & Ezel Kural Shaw, History of the Ot- toman Empire and Modern Turkey; Volu- me II: Reform, Revolution & Republic: The Rise Of Modern Turkey, 1808-1975. Lon- don Cambridge University Press, s. 314- 315) Bir yandan örgütlerin taraftarlarõ, diğer yandan kiliseler, Ermeni cemaatini silahlandõrmaya, kiliseleri ve okullarõ silah ve cephane deposu haline getirmeye koyuldular. Avrupalõ ülkeler de Ermenilere silah, cephane ve para yardõmõ yapõyordu. ‘Van’da 1500 Türk sağ kaldõ’ Rus ordusuyla birlikte Osmanlõ top- raklarõna giren Ermeni gönüllü alay mensuplarõnõn Türk ve Müslüman ahaliye yaptõğõ katliam ve vahşet o den- li ağõr olmuştur ki, bu durumdan ra- hatsõz olan Rus komutanlõğõ bazõ Er- meni birliklerini geri hatlara çekmek zorunluluğunu hissetmiştir. Bu vahşete tanõk olan subaylarõn hatõratõ Ermeni- lerin insanlõk dõşõ eylemlerini yansõt- maktadõr. (Journal de Guerre du Deu- xiéme Régiment d’Artillerie de Forte- resse Russe d’Erzeroum, 1919.) Rus kuvvetlerinin 1915 Mart’õnda Van istikametinde ilerlemeye başla- malarõnõ fõrsat bilen Ermeniler, Rus sal- dõrõsõnõ kolaylaştõrmak amacõyla 11 Ni- san’da vilayette genel bir isyan baş- lattõlar. Van kenti Taşnaksutyun ko- mitesi başkanõ Aram Manukyan’õn emrindeki komitacõlar tarafõndan ku- şatõldõ ve ateşe verildi. Türklere ve Müslüman ahaliye ait evlere ve devlet dairelerine bombalar atõlarak büyük bir tahribat yapõldõ. İsyancõlara karşõ ken- ti savunmanõn imkânsõz olduğunu gö- ren Vali Cevdet Bey, Van Kalesi’ni tahliye etmeye başladõ. Katledildiler Öncelikle kaleye sõğõnmõş olan Müs- lüman ahalinin çetelerin saldõrõlarõndan korunmasõ için daha güvenli olan iç bölgelere gönderilmesine başlandõ. Ancak, kaleden ayrõlan sivil göç kafi- leleri Ermeni isyancõlarõn saldõrõlarõna uğrayarak katledildiler. Van Kalesi 17 Mayıs günü isyan- cıların eline geçti. Kalenin düşme- sinin ardından komitacılar hayatta kalan Türkleri de katlettikten son- ra, Van’ı 18 Mayıs’ta Rus ordusuna teslim ettiler. Bunun üzerine, Rus Çarı II. Nikola, 21 Mayıs 1915’te gönderdiği bir telgrafla Van’daki Ermeni komitesine “Rusya’ya yap- tıkları hizmetler” nedeniyle teşekkür etti. Amerika’da yayõmlanan Goçnak isimli Ermeni gazetesi 24 Mayõs 1915 tarihli sayõsõnda Van’a ilişkin haberinde “Van’da yalnızca 1500 Türk’ün sağ kaldığını” övünerek bildirdi. Bu gelişmeler sõrasõnda, İngiliz ve Fransõz donanmalarõ Çanakkale Bo- ğazõ’nõ zorluyordu. 15 Nisan’da Müt- tefik Devletler’in Gelibolu’ya çõkarma harekâtõna başlamalarõ İstanbul üze- rindeki tehdidin acil bir nitelik ka- zanmasõna yol açtõ. ERMENİ GAZETESİ Osmanlı’ya toplu isyan çağrısı Osmanlõ İmparatorluğu’nun I. Dünya Sa- vaşõ’na 1 Kasõm 1914’te girmesiyle birlik- te, Ermeni komiteleri, Ermeni halkõna Os- manlõ İmparatorluğu’na karşõ topluca isyan etmeleri ve Rus ordularõna destek vermele- ri çağrõsõnda bulundular. Umutlarõ, Rusya’nõn zaferine yapacaklarõ katkõnõn, Moskova ta- rafõndan Osmanlõ topraklarõ üzerinde ba- ğõmsõz bir Ermeni devletinin kurulmasõ su- retiyle ödüllendirileceğiydi. Yukarda da işaret ettiğimiz üzere, Erme- ni tezlerini savunan tarihçilerin birçoğu, ge- rek Ermenilerin Osmanlõlara karşõ ayak- lanmalarõnõ, gerekse işgalci Rus ordusu saflarõna katõlmalarõnõ, Osmanlõlarõn tehcir kararõ üzerine giriştikleri bir meşru müda- faa hareketi olarak izah etme alõşkanlõğõn- dadõrlar. Ancak, bu iddialarõ tamamen ger- çek dõşõdõr. Ermenilerin tehcir kararõndan çok önce, savaşõn başlamasõyla birlikte isyan bay- rağõnõ kaldõrdõklarõ ve Rusya safõnda yer al- dõklarõ tarihi bir gerçektir. Nitekim, Rus-Os- manlõ savaşõnõn patlak vermesi üzerine, Taşnak Komitesi, yayõn organõ Horizon’da şu bildiriyi yayõmlamõştõr: “Ermeniler en küçük bir tereddüt gös- termeden İtilaf Devletleri’nin yanında yer almışlar, bütün güçlerini Rusya’nın em- rine vermişler, ayrıca gönüllü alayları teş- kil etmişlerdir.” (Uras, Esat, Tarihte Er- meniler ve Ermeni Meselesi, 2. Baskõ, İs- tanbul, s. 594-600) Savaşõn başlarõnda Talat Paşa, Ermeni Er- zurum mebusu Vartkes Efendi ve Taşnak Komitesi’nin tanõnmõş üyelerine, Enver Paşa da Ermeni Patriği’ne, isyan ve ihtilal eylemlerine devam etmeleri ve düşmanla iş- birliğine son vermemeleri halinde şiddetli tedbirler almak zorunda kalacaklarõnõ bil- dirmişlerdir. Bu uyarõlara rağmen, Vahan Papazyan ve Karakin Pastırmacıyan ad- lõ mebuslar Kafkasya’ya geçerek Osmanlõ or- dusuna karşõ savaşa başladõlar. Vahan Pa- pazyan yayõmladõğõ bildiriyle, “Kafkas- ya’daki gönüllü Ermeni alaylarının, Rus ordularının öncüleri olarak Ermenilerin yaşadıkları kilit noktaları ele geçirmele- rini ve Anadolu topraklarında ilerleyecek Ermeni alayları ile hemen birleşilme- si…” talimatõnõ vermiştir. Hõnçak Komite- si de örgütüne gönderdiği talimatta, “Ko- mitenin bütün gücüyle mücadeleye katı- larak İtilaf Devletleri’nin ve özellikle Rusya’nın müttefiki sıfatıyla Ermenistan, Kilikya, Kafkasya ve Azerbaycan’da za- feri sağlamak için her türlü vasıta ile İti- laf Devletleri’ne yardım edeceğini bil- dirmiştir. (Ermeni Komitelerinin Amâl ve Harekât-õ İhtilâliyesi, İstanbul, 1917, s. 151-153) Rus ordusu Osmanlõ ve Rus Ermenile- rinden kurulmuş gönüllü alaylar öncülü- ğünde doğudan Osmanlõ topraklarõna gi- rerken, Osmanlõ ordusundaki Ermeniler de firar ederek, ya Rus ordusuna ya da çetele- re katõldõlar. Bu ortamda yõllardõr kiliseler- de ve okullarda saklamõş olduklarõ silahlarla donanan Ermeni ahali, erkekleri cephede ol- duğundan savunmasõz kalan Türk köyleri- ne saldõrarak katliama başladõlar. Dahasõ, Ermeni çeteler Osmanlõ kuvvet- lerini arkadan vuruyor, birliklerin harekâtõ- nõ engelliyor, ikmal yollarõnõ kesiyor, yara- lõ konvoylarõnõ pusuya düşürüyor, köprü ve yollarõ imha ediyorlardõ. 24 Nisan 1915 genelgesi ve tutuklamalar Osmanlõ hükümeti seferberlik ilanõn- dan itibaren dokuz aylõk sabõrlõ bir bek- leyişten sonra Ermeniler konusunda et- kili kararlar alma ve köklü önlemlere başvurmak zorunda kaldõ. Bu kararlarõn ilki olan 24 Nisan 1915 genelgesi teh- cir kararõnõn öncüsü ve habercisidir. Hükümet bu kararõ Osmanlõ Devleti üzerindeki tehdidin yoğunlaştõğõ bir or- tamda almõştõr. Osmanlõ ordularõ Doğu Anadolu’da Rusya karşõsõnda peşi peşine yenilgilere uğramõş ve Çanakkale sa- vaşlarõnda itilaf devletlerinin karaya çõ- karma hazõrlõklarõ İstanbul’u acil bir teh- dit karşõsõnda bõrakmõştõ. Ancak, 24 Ni- san genelgesini tetikleyen esas olgu, Er- menilerin, Zeytun, Bitlis, Muş, Erzurum ve Sõvas’ta ayaklanõp çatõşmalar çõkar- malarõnõn ardõndan patlak veren Van is- yanõnõn iyice alevlenmesi ve burada geçici bir hükümet kurulmasõdõr. Bu is- yanõ başlatan ve Ermenileri silahlandõ- ran komite yuvalarõnõ ve ihtilal kuru- luşlarõnõ dağõtmak için Dahiliye Neza- reti vilayetlere ve mutasarrõflõklara söz konusu genelgeyi yollayarak, Taşnak, Hõnçak ve benzeri Ermeni komitelerinin kapatõlmasõnõ, evraklarõna el konulma- sõnõ, elebaşõlarõ ile zararlõ faaliyetleri bi- linen Ermenilerin tutuklanmasõnõ, bun- lardan bulunduklarõ yerlerde kalmalarõ sakõncalõ görülenlerin münasip yerlerde toplanmasõnõ ve tutuklananlarõn askeri mahkemelere sevki talimatõnõ vermiştir. 26 Nisan’da da Başkumandanlõk benzer içerikte bir genelge göndererek eleba- şõlarõn askeri mahkemelere sevki ile suçlularõn cezalandõrõlmasõnõ istemiş- tir. Bu talimat uyarınca, İstanbul’da, devlete ihanet, Osmanlı toprakları üzerinde bağımsız Ermenistan kurma girişiminde bulunmak ve isyan hare- ketini desteklemek gibi ağır suçlarla suçlanan 235 kişi tutuklanmıştır. Tu- tuklananlar, Taşnak, Hõnçak ve Ram- gavar örgütlerine mensup olduğu tespit edilen komitecilerdir. Tutuklananlarõn sõ- radan Ermeni vatandaşõ olmayõp, tama- men örgüt mensubu Ermeniler olduğu İngiliz istihbaratõ tarafõndan da doğru- lanmõştõr. Mütareke döneminde İstan- bul’daki İngiliz Yüksek Komiseri Ami- ral Calthorpe 21 Mayõs 1919’da gön- derdiği şifreli telgraflarda 24 Nisan 1919’da tutuklanan Ermenilerin “Müt- tefik ordularına hizmet eden Ermeni gönüllüler veya Müslüman katliamı sorumluları olduğunu” kaydetmiştir. (İngiliz arşivlerinden naklen, Hikmet Öz- demir ve diğerleri, Ermeniler Sürgün ve Göç, Türk Tarih Kurumu Yay. Ankara, 2004, s.62.) Ermeniler, şiddet eylemlerini ve büyük çaplı isyanları Birinci Dünya Savaşı’na kadar sürdürdüler. Ermeni komiteleri, Osmanlı İmparatorluğu’na karşı Rus ordusuna destek çağrısı yaptılar. İngiliz üniforması içinde Ermeni komitecileri.