Katalog

E J - 1946 Martı'nda Abadan'daki petrol işçileri greve çıktı Petrol ku- yularını çalıştıran Ingilizler, kanlı dire- niş sonunda Iran Çalışma Kanunlarını kabul etmek zorunda kaldı. 1947'de ya- bancılara daha fazla imtiya2 tanınmasını engelleyen kanun Iran Meclisi'nden geçmekle kalmadı Ingiliz petrol şirketi Anglo-Iranian'ın sahip olduğu imtiyazın yeniden gözden geçirilmesi de kabul edildi. Muhalefet bağımsız da değildi üstüne. Işin zor tarafı da oydu. Baktı- ğında grevleri örgütleyen, işçi sendika- lannın arkasında Komünist Tudeh Par- tisi var. O da Sovyetler'in elinde oyun- cak! Öyle ki Sovyetler'in Iran'a ters ge- len fikirlerini bile nasıl iyi ambalajlayıp halka yuttururuz derdindeler. Muhalefet emperyalist güçle savaşır- ken keridi gücüne, halkın gücüne güve- nemiyor, diğer kötüden destek arıyor yani. îktidar ise Ingiltere ve daha sonra- dan devreye girecek ABD'nin güdü- münde. Yani ne iktidar bağımsız, ne de muhalefet. Ama tabii Musaddık'ı bun- lardan ayırmak lazım. ' Iran'da komünist ohnak, dediğin gi- bi Sovyetler güdümünde Iran 'a uyarlan- mış komünist argümanlarla bir süreliği- ne de olsa da birkaç kınntı bırakmış 61- sa gerek zihinlere... - Kuşkusuz... Sınıf bilincini getirdi, burjuvazi, oligarşi, aristokrasi, irtica, emekçi, komprador gibi kavramlarla ta- nıştırdı halkı. Parti kongreleri, prog- ramlan, gençlik ve taşra teşkilatlan, sendikalarla ilişkiler, parti yayın organ- lan gibi örgütlenme biçimlerini, sosyal devlet anlayışını miras bıraktı Iran siya- setine. - Iran petrolünün millileşmesine gelir- sek... Tam bir dönüm noktası... - Anglo-Iranian petrol şirketi, Iran'a petrol kârının yüzde 20'sini bile vermi- yor o dönemde. 1947'de mesela vergi sonrası kân olarak açıkladığı 40 milyon poundun sadece 7 milyonunu Iran'a vermiş. Meclis Petrol Komıtesi görii- nüşte bu şirketin hazırladığı ek sözleş- meyi araşormak ve uzlaşı aramak için kurulmuştu. Komite'nin başında da Iran'ın şansı Musaddık var. Musad- dık'ın başı çekriği on milletvekili, Ingi- liz şirketi ile yapılan anlaşmanın feshi ıçin kanun tasarısı hazırladılar. Muhalif siyasi gruplar ise sendikalar ve sivil top- lum örgütleriyle toplanıp guçlerini MUli Cephe adı altında ve Musaddık liderli- ğinde birleştirdi. - Mollalar bile sahnda yer ahyor laik Musaddık'm! - Sadece genç molla Ruhullah Hu- meyni ve yandaşı birkaç molla karşı. Başlarını Ebulkasım Kaşani'nin çektiği birçok molla ise Musaddık'la birlikte. Musaddık ve Milli Cephe petrolü milli- leştirmeyi başanyorlar. Başbakan Hüse- yin Ala istifa ediyor, yerine Musaddık seçiliyor. - Petrol rantı gitti gidiyor! tngilizler.. - Dünyayı ayağa kaldınyorlar, her yo- lu deniyorlar; Uluslararası Adalet Diva- nı, ekonomik ambargo, işgal tehdidi, BM Güvenlik Konseyi... Hiçbiri işe ya- ramaymca resmen savaş planlarına baş- ladılar. Savaş gemilerini Abadan açıkla- rında tuttular, makineleri bozup gittüer, Iran'ı açlığa mahkûm ettiler Enflasyon tavan yaptı ama Musaddık yine de di- rendi. - Uk darbe girişimine ABD yeşil ışık yakmıyor, Sovyetler de dağ gibi karsda- rmda... - Zaten planlan rafa kaldırtan da bun- lar. Ingütere-Iran restleşmelerinden en endişeli olanlardan bıri ABD Başkanı Truman. Ingilizler de ABD destekli bir darbe peşinde zaten. Truman bu ilk darbe girişimıni reddediyor hatta iki ül- ke arasmda arabuluculuğa bile soyundu amaolmadı.. Musaddık da uyanıyor işe ve Ingiltere ile diplomatik ilişkileri kesi- yor, diplomatlar ve ajanlar Iran'ı mec- buren terk ediyorlar. Şah da Roma'ya kaçıyor. Tüm bu sürecin ardından In- giltere'de Winston Churchill başa geçi- yor, ABD'de de Dwight D. Einshower dönemi. lkisi de öncekilerin tersine Iran konusunda hemfikir. Ingilizlerin "Çizme Operasyonu", Amerikahlann "Ajax Operasyonu" dedikleri darbe için düğmeye basıyorlar. Einsho- wer, CIA'yı devreye sokuyor. Ajanlar yerel işbirlikçilerine ina- nılmaz paralar dağıtıyorlar, on- binler provoke edilince ortalık iyice kanşıyor. Şah'a karşı kendi- sini destekleme amacıyla sokağa dökülen halkın, CIA ajanları ve onların satın aldığı yerli işbirlik- çilerce kışkırtıldığını göremiyor Musaddık ve tutuklanıyor. Dar- be yanlısı yönetimin utanç mah- kemesinde de vatana ihanetten yargılanıyor. - Kısa süre önce ibre Musad- dık'tan yanayken halk bunu na- sıl yutuyor? - Bir bölge klasiği de- nebilir; bu bölgenin in- sanı duygusalhğıyla meşhur, hele de yoksul- sa kullanılmaya çok mü- sait. - Musaddık, enteresan birkişiîik... - Onu şöyle tanımlıyo- rum; Cemal Abdülnasır, Bülent Ecevit ve Gan- di'nin karışımı bir adam. Duygusal, ente- lektüel, esprili. Ayrıca îran'ın önde gelen soylu ve bürokraside üst du- zey görev yapmış Turk kökenli Aştiyani aşire- tinden geliyor. - Iran 'ı bugüne getiren de Musaddık 'ı deviren bu darbe oluyor temelinde de- ğil mi? • Sadece Iran'ın değil genelde Orta- doğu'nun kaderini belirlemiştir. Otuz yıl sonra gerçekleşecek "Islam Devri- mi"nin yolunu açmıştır. Darbeyle Milli Cephe ile Tudeh Partisi tüm örgütleriy- le çökertildi, liderleri tutuklandı. Mu- saddık'ı destekleyen gazeteci ve yazarlar mahkûm edildi, bazıları esrarengizce hapiste ölü bulundu. TUDEH, bir za- manlar Iran sokaklarınm hâkimiyken, zamanla adı şiddetle birlikte anılan marjinal bir partiye dönüştü. Kitleleri peşinden sürükleme ve toplumsal mu- haleleti örgutleme görevi ise iktidarı gayn meşru sayan radikal mollalara ser- vis oldu,. 'i* ( , , , "IRAN ARAPLARA BENZEMEZ- - Darbe sonrası Şah Muhammed Rıza Pehlevi'nin bir "Ak Devrim " hareketi var... - Tanıdık geliyor değil mi? - Hem de nasıl! - Sadece adı Ak Devrim tabii ki. Şah, 1963'te bu devrim kapsamında 6 mad- delik bir toprak retorm paketini halko- yuna sunuyor. Halkın yüzde 98 oyuyla da paket yürürlüğe giriyor. Fakat paket, feodal beyleri kapitalistlere dönüştürü- yor. Halk yine yoksul. Yani reform gö- rünüşte topraksız köylünün yararma bir işmiş gibi görünmesine karşın, aslında toprak ağalarmın ellerindeki arazinin devletçe satın alınmasından ve köyde verim alamadığı toprakları ile daha çok kâr edebilecekleri devlet kurumlarının hisselerinin değiştirilmesinden ibaret. Emek kesiminin giderek yoksullaşması- na siyasi baskılar ve Şah'm sultası da ek- lenince önce sanayi işçileri ve öğrenciler ayaklandı. Şah'ın "Ak Devrim"i işe ya- ramamıştı yani. - Bertaraf edilen laik Musaddık'm ye- rine, dip sağcı Humeyni oynuyor bu se fer... - Oynadı çünkü boşluk kaldırmaz muhafelet. - Ve önünde sonunda Şah 'ı mat edi- yor! Musaddık. duygusal. entelektuel. esprili. Ayn- ca Iran'ın önde gelen soylu ve bürokraside üst duzey görev yapmıs Türk kökenli Aştlyanl aşlretinden geliyor. - Aynen öyle, Şah'a kafa tutuyor hatta alay ediyor Humeyni. Önce 11 ay Tür- kiye'de Bursa'da, sonra 14 yıl Necef te sürgüne gönderiliyor. Islam Devri- mi'nden önce 3.5 ay da Fransa'da sür- gün hayatı yaşıyor. Yandaşları Şah'a kök söktürüyor. Malum Musaddık tu- tuklanıp sonra da ev hapsine abnınca meydan zaten mollalann. Sonuçta dev- rim lideri olarak dönüyor Humeyni. - Şah bir parti kurduruyor, Diriliş Partisi... Yöntemleri dikkat çekici... - Yine tanıdık geliyor değû mi? - Yine, hem de nasıl! - Diriliş Partisi, Şah'm talimatıyla, sendikalar, meslek odalan, sivil toplum örgütleri, esnaf loncaları ve kamu ku- rumlarını baskı, tehdit ve ruşvetle ele geçiriyor. Muhalifleri zorla partiye üye olmaya, hükümeti öven dilekçelere im- C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI 1 0 3 6 za atmaya ve Şah'ı destekleyen yürüyüş- lere katılmaya zorluyor. Oysa bunlar halkı Şah yönetimine karşı kışkırtmak- tan ve camileri yoksulların tek sığınağı yapmaktan başka bir şeye yaramıyor. - Iran'da şu anki durumu nasûyo- rumluyorsun? - Bilirkişi olarak ekranlara çıkıp ko- nuşanlardan farklı yorumluyorum. He- men herkes söz birliği etmişçesine şunu söylüyor; "îran halkı aslında farkh bir yönetim biçimi istemiyor, sadece biraz- cık reform istiyor. Ama bakuğmda hep- si Islam Cumhuriyeti'nden yana. Peşine takıldıklan Hatemi'ye de bakıldığında îslam Cumhuriye- ti'nin önder kadrolarından biri." Şimdi o öyle olabilir ama acaba sokağa dökülen, kurşunların önü- ne kendini atan o halkın kafasında gerçekten bu mu var? Şu anda mecburlar başka alternatifleri yok. Iran halkı antiemperyalist duruşu- nu koruyor evet ama eski laik ya- şanüsına dönmek de istiyor. Dik- kat edersen daha çok kadınlar so- kaklarda. Ama bunu dillendirme- leri devrim yasalan uyannca idam edilmelerini gerektiriyor. Aynca orılara öyle bir yaşam vaat edecek bir lider ortada yok. - Kim çtkar bu koşul- larda ortaya? - Çıksa da kim yaşaür? Musavi'nin devrimin li- der kadrosu içinde oldu- ğu bir gerçek. Şu anda istediği reformlann da sınırh olduğu biliniyor. Sokakta Musavi'yi des- tekleyen kitlelerin de Musavi gibi aslında reji- me karşı olmadığı ve ufak rötuşlarla yetinebi- leceği söylemi ne kadar doğru, tartışılır. Yani halk daha reformist, da- ha devrimci bir lider var- dı da ona rağmen mi dü- zenin adamı olan, ancak birtakım re- formlarla yola devam etmek isteyen Musavi'yi seçti. Ama şu bir gerçek ki, birtalam reformlar yerine getirilse bile kitlelefbir süre sonra yenisi için sokak- lara dökülecek. Artak cin şişeden çıka ve geri sokamazlar. Bu çağda artık in- sanlan baskı ve yasaklarla yönetmek ko- lay değil. Iran halkı çok bilinçli bir halk, Ortadoğu'daki Arap toplumlanna ben- zemez. Güçlü milliyetçi bir damar var orada; çok farklı toplumlardan oluşma- sma rağmen hem de. Türkler, Farslar, Kürtler var. Bir sürü farklı halk toplulu- ğu Iran milliyetçiliği öznesinde birleş- miş durumda. Iran bugüne kadar ne za- man bir muhalefet yükselse hep bir dış düşman aradı, taleplerini bastırdı ve dış düşman tehdidine karşı guçlerini birleş- tirdi. Bir dönem Iran-Irak savaşı, bir dönem Ingiltere'nin sömürüsü ve ABD'nin baskılan bunları toparladı ama bundan sonra bu böyle gidecek mi göreceğiz. Şimdiki nükleer inadı da bunları bastırmaya yonelik. Savunma sanayisine büyük kaynaklar aktanlıyor dolayısıyla büyük bir yoksullaşma başla- dı. Tüm rantlar yönetim erkini elinde bulunduran mollalara gidiyor ama öbür taraftan da insanların özgurlük talepleri var. Bunlan sürekli öteleyerek nereye kadar götürecekler? Bu özgurlük talep- leri öyle hiç de Islam devrimi içinde ya- şayalım ile sınırlı değil.B gamzeakdemir@cumhuriyet.com.tt Imam Mehdi'den Humeyni'ye Iran/ Miyase Üknur/ Cumhuriyet Kitapları/ 158 s. SAYFA 17