Katalog

Mlyase llkmır'daıt bir iran kltabı... D Gamze AKDEMİR I -w- ran deyince akla ilk ge- M lenin ulema olması ka- „ m çımlmaz... Kapıları dışa JL. görece kapah toplu- 'mun kilidi ulemanın elinde bu da malum... Içte ise durum tarkh, ge- reğinde Iran solu ile hatta îran ko- münistleri ile bile ittifak yapmış ulema. Hep stratejik hareket et- miş, ediyor... Çok hem de. Aslında çift başlı gidiyor iş, hem o hem öbürü. Sanırım bu da pa- zarhklar sonucu oluşmuş bir şey. Laik, milliyetçi ve solculuktan gelen bir da- mar var. O damara karşı bir de îslamcı, Islamcının da ötesinde bir Şii damar -|- var. Bunlar devrimi yaparken ittifak yaptı. Bir taraftan sanki halkın egemen- liği varmış gibi gösterilen bir yasama or- gam açık tutuluyor ama yasama organı üzerinde de son sözü Allah'ın egemenli- ğini temsil eden mollalar söylüyor. Doğ- rudan bir kandırmaca var. Tipik Fars kurnazlığı... "SOLCULARIN HATASI HALKTAN KOPUK OLMASI" - Moüayı hiçbir dönemde göz ardı edemiyor îran... - Baba ve oğul Şah Pehleviler döne- minde lusmen denenmiş, sonuç ortada. O iki damarın uzlaşması zorunluydu, çünkü Şah'ı devirmeye, o monarşinin hakkından gelmeye tek başına hiçbiri- nin gücü yetmiyor. - lran'ı diğer îslam devletlerinden ayı- ran ulemanm gücü değil mi? - Şöyle, diğer Sünni toplumlar da şeri- atla yönetiliyor ama mollalar ön planda değil. îran'ı bölgedeki diğer Islam top- lumundan ayn kılan farklılıklar, ülkenin ve Îran halkınm özelliklerinden değil, Şii Islamın kendine özgü fıkhi, kelami, itikadi ve psiko-sosyal anlayışından kay- : naklanıyor. V Oiğerleriflde lslami kurallann icrası '•'•• ve denetimi devlctin başındaki yönetici eltyle yapılırken Iran'da bu görev ule- manın. Bu da Ehli Sünnet ile Şia'nın farkından kaynaklanıyor. Kitabımda da Iran'ın bugün yaşadığı çalkantının nedeni olarak görülen yöne- tim anlayışının, bu yönetim anlayışının dayandığı siyasi düşüncenin ve bu siyasi düşüncenin merkezinde yer alan ulema- nın mutlak otoritesinin tarihsel arka planını ele alıyorum. Asıl gözden geçir- diğim konu bu nedenle îran'ın tarihin- den ziyade Ehl-i Sünnet ve Şia'nın ay- SAYFA 16 İran ve Şah mat! Imam Mehdi'den Humeyni'ye İran... Araştırmacı gazeteci Miyase llknur imzalı... Cumhuriyet Kitaplarından çıktı... Fıkhi, kelami, itikadi ve psi- ko-sosyal reflekslerivle Iran'a gerçekçi bir bakış niteliğinde... Miyase llknur ile yeni kitabı ımam Mehdi'den Humeyni'ye lran'ı konuştuk. rışma noktalan. - Nedir farklan... - Ehli Sünnet'te yöneticiye itaat farzdır, adaletsiz de olsa farzdır. Hat- ta Islamm belli ilkelerini çiğnese de farzdır. Emevi dönemi bunun en ba- riz örneğidir. Ama Şia'da Allah'ın ege- menliğine karşı kulun egemenliği gayri meşrudur. - Gelecek kişiyi de Allah tayin edi- yor. .. - Evet, o da imamet anlayışından kay- naklanıyor. Çünkü imamlar günahtan ve hatadan münezzehtir. Şia'ya göre, Peygamber bilinen anlamda siyasal bir lider değildi; dolayısıyla onun vekili de hem siyasi erk olarak toplumda düzeni sağlayacak hem de Peygamberden tes- lim aldığı dini koruyup geliştirecek ve dünyaya hâkim kılacak ilahi ilme sahip ve ilahi tayinle gelen imam olabilirdi. Bu anlamda Şia'ya göre toplam on iki Imam var. İlk Imam Hz. Ali'dir, son imam ise Muhammed Mehdi'dir. - Mehdi, hani bir gün yeniden gelece- ğine inanılan... - Bu, Şia düşüncesinin dogmatik te- mel taşıdır. Şii âlimleri, yine imamlar- dan nakledilen hadislere dayanarak Mehdi'nin ne zaman geleceğini ancak Allah'ın bilebileceğini, bir zaman belir- ten kimselerin yalancı olduğunu açıkla- mışlardır. - Siyasi erki ele geçiren ulema da başı sıkıştıkça İmam Mehdi'yi getiriyor sö- züm ona... - Tabi, "Imamın vekilleri", İmam Mehdi nasılsa bir gün çıkacak, dünya başıboş mu kalacak diye bir kaygı kö- rüklemişler daha doğrusu uydurmuşlar diyelim. Her fırsatta da kullanmışlar. Bu arada bu vckil muhakkak o aileden biri olmak zorunda yani ilk İmam Hz. Ali'nin soyundan gelecek ama Fat- ma'dan doğan olacak. Yani Ali'nin Fat- ma'dan olmayan diğer çocuklan da İmam olamıyor. Şia İmam Mehdi zuhur edinceye ka- dar dünyayı vekâletle yönetiyor. Bu ve- kâlet de Ayetullahlardadır. Iran'ın ruha- ni lideri Ayetullah Hamaney, Ahmedi- nejad'ı açıktan destekleyip cumhurbaş- kanlığına seçtirdikten sonra ülke içinde "seçimlere hile kanştırıldı" iddiasıyla başkyan sokak gösterüerinden bunalın- ca da önce klasik "dış düşman" argü- manına sarıkh, ardından da "Mehdi'nin zuhuru yakın" yalanına başvurdu. Gö- rüldüğü gibi din siyasallaşınca, dini ku- rallann yerini siyasetin kuralları alıyor. O yüzden günün siyasi erkini gayri me§- ru ilan ediyorlar. Bunda da yine strate- jik davranıyorlar, eğer yönetim çok güç- lüyse yönetimi tanımak yerine görmez- likten geliyorlar, köşelerine çekiliyorlar. Safevi dönemi bunun örneği, mollalar daha ikinci planda, daha dinle sınırlılar. Yönetim zayıflayınca ise siyasetin içine sızıyorlar. - Öte yandan halka önderlik deyapı- yorlar hani görece olumlu anlamda... - Tabii, kitlelerin yanmda yer almış, bunun için bedeller de ödemişler, bunu göz ardı edemeyiz. Bir kere her dönem- de tartışmasız bir antiemperyalist duru- şu var mollalarm ki bu da takdire şayan- dır. - Sivil toplum örgütü gibi çahşıyorlar hayli süredir... - Aynen öyle. Özellikle sadık finansör- leri olan müriderinin hele ki esnafın so- runlanna hep duyarlı olmuş, uğruna so- kağa dökülmüşlerdir. Tütün boykotunda mesela, esnaf ve halkın yanında sokaklar- dadır mollalar. - Tütün boykotu olayı İran 'm yakın tarihinde yeni bir dönemin habercisi gi- bi. .. Kitabmda da geniş yer veriyor- sun... - Çok önemlidir. 1890'da tran'da tahtta bulunan Nasrettin Şah, Ingiltere ziyareti sırasında Ingiliz yönetiminin is- teği üzerine tütün üretimi, işlenmesi, sa- tışı ve ihracat hakkını 50 yıllığına G. F. Talboot firmasma devredince kopuyor kıyamet. Işte, izinsiz tütün üretimi ve satışı yasaklanır, tüccar ayaklanır, bir- çok ilde protesto gösterilen yapüır, es- naf tütün depolarını ateşe verir. Boyko- Sah Muhammed Rıza Pehievi. ta ülke çapında uyulunca, Şah, Ingiliz firmasma 5 bin sterün tazminat ödeme pahasına tütün tekeuni veren anlaşmayı feshetmek zorunda kalır. - Tütün boykotu, ulemanm siyasi erk üzerinde en etkili baskı unsuru olduğu- nu fark ettiği ilk eylemdir diyeyazıyor- sun... Daha önce bilmiyor muydu? - Daha önce halkı peşine takacağın- dan şüpheliydi, sahaya çıkmamıştı, gü- cünü ölçmemişti. Tütün boykotu bu olanağı sağladı. Dolayısıyla ulema-esnaf ortak eylemleri sürdü. Anayasa devrimi- ne giden süreci başlatan üç büyük eyle- me giriştiler. llki İran Gümrük Müdürü Mösyö Noz'un görevden alınması için yapdandı. Dcincisi, bir Rus bankasının yıkılması olayıydı. Üçüncüsü de, önceki eylemlere karışan tüccarların fahiş fiyat- la mal sattıklan gerekçesiyle sopalanma- sına karşı gelişti. Ama yirminci yüzydın başlaruıda yap- tıklan üç eylem daha var ki ilki "Küçük hicret", ikincisi "Büyük hicret" diye andır. Şah'a öldürücü darbe niteliğinde- ki son eylem ise Ingiltere Büyükelçili- ği'nin kuşatılmasıydı. - İran solcuları nerede bu arada? - Solculann hatası halktan kopuk ol- ması, mollalar ise halkın içinde. O yüz- den sayıca baktığında solculara göre bir dönem'az olmakla beraber etkinler. 1905'te ise Meşrutiyetin ilanı ve anaya- sanın hazırlanma gayretleri çerçevesin- de, ulema, aydın smıfıyla da güç birliği yapıyor ki bir ilktir. "BÖLGE İNSANI DUYCUSAL, BİR DE YOKSULSA KULLANILMAYA ÇOK UYGUN" - Rıza Şah Dönemine gelirsek... Bi- rinciDünya Savaşı'nın sona erdiği 1919'da, îngiltere'nin bütünüyle sömür- gesi haline geliyor İran... • Kazak Birliği'nin başkanı Rıza Han, Îngiltere'nin örtülü darbesiyle işgal edi- yor Tahran'ı. Her kesimin canına oku- yor. Tam bir diktatör, asıyor, kesiyor, hatta buğday stoklayan bir fınncıyı can- lı canh fırma attmp yakturmıştır. Rıza Şah, Hider ve Mussolini hayranı. Ikili oynuyor, Almanya ile flört ediyor. O za- man da tkinci Dünya Savaşı sırasında lngiltere ile Sovyetler ipini çekiyor ve Iran'a25 Ağustos 1941'de çıkarma ya- pıyor. lran'ı işgalin tek nedeni Almanya flörtü değil tabii. Asıl neden îngilte- re'nin İran petrolünün denetimini elde tutmak istemesi ve Sovyetler'in de mal- zeme sevkıyatını garantiye alabilmek için Iran'dan bir karayolu hattı açmak istemesi. Bunun için Şah'ın kukla oğlu Muhammed Rıza'yı tahta geçirdiler son- ra da îran'ı üçe böldüler. Kuzeyi Rusya, güneyi lngiltere aldı, orta îran ise mer- kezi hükümete bırakıldı. - Ve çarşı yine karıştı... Tepki- p n ler... MuhaliSer... H İ C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI 1 0 3 6