Katalog

6 Ali KÜLEBİ TUSAM Ulusal Güvenlik Stratejileri Araştırma Merkezi Başkanvekili [email protected] Rusya, bölgesinde AB ve ABD EKONOMİK BİRLİK 6 Ocak 1995’te Rusya ve Beyaz Rusya arasında ile rekabeti sürdürüyor… kurulan Gümrük Birliği’ne Kazakistan da katılmak C S TRATEJİ R usya, Ukrayna ve Beyaz Rusya’nın bir araya gelerek 8 Aralık 1991’de imzaladıkları Minsk Anlaşması ile bir yandan Sovyetler Birliği’nin varlığı sona erdirilirken öte yandan Bağımsız Devletler Topluluğu’na (BDT) doğru bir adım atılmıştı. Nitekim bundan 13 gün sonra, 21 Aralık’ta, 3 Baltık Cumhuriyeti (Estonya, Letonya, Litvanya) ve Gürcistan hariç 11 eski Sovyet Cumhuriyeti BDT’yi kuran anlaşmayı Almatı’da imzaladılar. Daha sonra, Rusya’nın hep dışında kalmak isteyen Gürcistan da ikna edilince Eylül 1994 itibariyle 12 üyeli BDT ortaya çıkmış oldu. Eski bağlı cumhuriyetleri üzerinde kontrol çizgi ve amaçlarından vazgeçmeyen Rusya Federasyonu bu çabasıyla bir anlamda tarihi İmparatorluk hevesini diri tutmaya çalışırken öte yandan da kendinden ayrılan bu eski cumhuriyetleri Batı ve özellikle ABD’nin etkisinden korumayı da amaçlıyordu. Bu stratejiyi takip ederken öte yandan buna uygun olarak eski cumhuriyetlerine karşı politik, ekonomik ve manevi sorumluluklarını yerine getirmekten de kaçınmıyordu ve hatta bu konuda içinde olduğu ekonomik sıkıntıların sürmesini bile göze alıyordu. Bu bedeli öderken, gözle görülür bir kalkınma hamlesine başlamış ve kendi kendilerine yeterli olma başarısını göstermiş bu ülkelerin, Batı’ya angaje olmadan, BDT ve dolayısıyla Rusya Federasyonu’nun birlikteliğiyle güçlü bir blok halinde dünya politik arenasında boy göstermelerini de hesaplıyordu. BDT’NİN YAPISI Almatı Anlaşması’nın 2. ve 3. maddeleri BDT’nin temel ilkelerini aşağıdaki gibi ortaya koymaktadır. Buna göre; Siyasi, ekonomik, çevresel, insani, kültürel ve diğer alanlarda işbirliğinin yapılması, Ortak bir ekonomik alanın oluşturulması, devletlerarası ilişkilerin geliştirilmesi, bütünleşme sonucu üye devletler arasında dengeli ekonomik ve sosyal gelişmenin tesis edilmesi, BM ve uluslararası hukuk tarafından tanınan ilke ve normlar çerçevesinde insan haklarının ve diğer temel hakların sağlanması, Kitle imha silahlarının ve nükleer silahların yayılmasının engellenmesi, askeri harcamaların düşürülmesi, uluslararası barış ve Sovyetlerin dağılmasının ardından yakın çevresindeki etkisini korumak isteyen Rusya, ilerleyen dönemde AB ve ABD ile mücadeleye başladı. Bu mücadelenin önemli araçlarından biri olan BTD gelinen aşamada zorlanıyor. güvenliğin sağlanmasında etkinliği artırmak amacıyla üye devletler arasındaki işbirliğinin geliştirilmesi, ORTAK EKONOMİK ALAN Üye devletler arasında serbest iletişimin ve dolaşımın sağlanması, Üye devletler arasındaki münakaşalara ve çatışmalara barışçıl çözümlerin bulunması gibi hususlar üzerinde anlaşmaya varılmıştır. BDT’nin asli organları da aşağıdaki şekilde oluşmaktadır: ? Devlet Başkanları Konseyi ? Hükümet Başkanları Konseyi ? Dışişleri Bakanları Konseyi ? Savunma Bakanları Konseyi ? Sınır Birlikleri Komutanları Konseyi ? Ekonomik Mahkeme Yine yukarıda belirtilen yönetim organlarının yanı sıra BDT çerçevesinde üç tane de yürütme organı bulunmaktadır. Bunlardan BDT Yürütme Sekreterliği, BDT organlarının koordinasyonu sağlamak amacıyla kurulan BDT’nin sürekli çalışma organıdır. Bunun dışındaki yürütme organları ise Devletlerarası Ekonomi Komitesi ve Üye Devletlerin Sürekli ve Yetkili BDT Temsilcileri Konseyi’dir. Bu organlar 1999’da yapılan düzenlemeler çerçevesinde şekillenmiştir. BDT’nin geleceği zorda istediğini bildirince, 20 Ocak 1995’te Moskova’da Rusya Federasyonu, Beyaz Rusya ve Kazakistan devletleri arasında gümrük birliği anlaşması imzalanmıştır. Mart 1997’de Gümrük Birliği’ne Kırgızistan ve Şubat 1999’da Tacikistan dâhil olmuştur. İlk kurulduğu tarihten itibaren, "gümrük birliği" terimi, ulaşılan entegrasyon aşamasını tanımlamak için değil, ulaşılması planlanan aşamayı tanımlamak üzere seçilmiştir. Nitekim Gümrük Birliği varlığı sırasında üye ülkeler arasındaki gerçek bir gümrük birliği bir türlü sağlanamamıştır. 2001 yılında Gümrük Birliği Örgütü Avrasya Ekonomik Birliği’ne (AEB) dönüşmüştür. Her ne kadar üye ülkeler kurulması planlanan ortak ekonomik pazar hedefine halen uzak olsalar da, üçüncü ülkelere uygulanan gümrük vergileri mevzuatının yaklaşık yüzde 70’i üzerinde anlaşma sağlanmıştır. 2002 Mayıs ayında Moldova ve Ukrayna, Nisan 2003’te ise Ermenistan AEB’ye gözlemci olmuştur. Ancak gözlemci oldukları dönemde Rusya’ya yaklaşmaya çalışan Moldova ve Ukrayna’nın, daha sonra Rusya’dan uzaklaşmalarıyla asli üyelik ile ilgili girişimleri olmamıştır. Ermenistan da ekonomik alanda AEB çerçevesi yerine, Rusya ile ikili ekonomik ilişkileri yürütmeyi tercih etmektedir. 2005 yılında AEB’ye katılma kararı alan Özbekistan, birlik içerisinde işleyen anlaşmalara uyum sürecine girmiştir. Özbekistan’ın AEB’ye katılması, Türkmenistan dışındaki Orta Asya devletlerinin üye olduğu Orta Asya İşbirliği Örgütü’nün (OAİÖ) lağvedilme sürecinin başlangıcı olmuştur. ORTAK GÜVENLİK ÇALIŞMALARI Başkanlar Konseyi’ne bağlı olarak çalışan Savunma Bakanları Konseyi, BDT’ye üye ülkeler arasındaki askeri işbirliğini koordine etmek ve topluluğun askeri politikasını oluşturmak amacıyla kurulmuştur. Ancak BDT çerçevesinde planlanan ortak askeri komuta ve ortak askeri politika hayata geçirilememiştir. Bütün üye ülkeler bağımsız milli ordularını oluşturmaya yönelmişler ve bu süreç içerisinde özellikle NATO ile işbirliğine girmişlerdir. Yine de eski Sovyet cumhuriyetlerinde askerlerini bulundurmaya devam eden Rusya, bu amaçla üç değişik kurumu kullanmıştır. Bunlar BDT Barış Gücü, Ortak Hava Savunma Sistemi ve Kolektif Güvenlik Anlaşması’dır. BDT alanında sadece BDT üyesi devletlerin üye olduğu dört bölgesel teşkilat bulunmaktadır. Bunlar: Avrasya Ekonomik Birliği, Ortak Ekonomik Alan, Orta Asya İşbirliği Örgütü ve GUAM’dır. Şu anda AEB, BDT alanında kurulan en verimli çok taraflı bütünleşme örgütüdür. Ancak üye devletlerin ekonomileri arasındaki dengesizlik bütünleşme açısından birçok soruna sebep olmaktadır. Bu sorunları aşmak amacıyla 2003’te daha dar bir bütünleşme modeli ortaya atılmış ve Rusya, Beyaz Rusya, Kazakistan ve Ukrayna arasında OEA örgütü kurulmuştur. Dönemin Ukrayna iktidarının izlediği denge politikasından dolayı Ukrayna, ilk defa Rusya önderliğindeki bir yapıya katılmıştır. Böylece AEB çerçevesinde ekonomileri zayıf ve küçük olan Tacikistan ve Kırgızistan bir tarafa bırakılıp Ukrayna dâhil edilerek, BDT alanının en büyük ve en sanayileşmiş ekonomileri bir örgüt çerçevesinde birleşmişlerdir. Ukrayna devlet başkanlığı seçimlerinde Rusya’nın yaşadığı yenilgi ve Ukrayna’daki iktidar değişikliği, Ukrayna’nın OEA konusundaki çekincelerini daha keskin olarak dile getirme imkânı yaratmıştır. Diğer üye ülkeler Ukraynasız da devam edebileceklerini ifade etseler de, OEA’nın geleceği açısından Ukrayna’nın kaybının muazzam boyutta olduğu açıktır. Ukrayna projeden ayrılmasa da, 27 Ağustos 2005 tarihinde, hemen BDT zirvesinin arkasında yapılan OEA görüşmelerinde, ekonomik bütünleşmenin RusyaBeyaz RusyaKazakistan formatında devam edeceği anlaşılmıştır. Ukrayna’nın kaybı projeyi tamamen öldürmese bile, derinden yaralamıştır. GUAM BLOKU Rusya’nın bütünleşme çabalarına karşılık, başta ABD olmak üzere Batılı ülkeler çeşitli süreçlere verdikleri desteklerle eski Sovyet cumhuriyetlerinin güçlenmesini ve Rusya’nın denetimi altından çıkmasını sağlamaya çalışmıştır. Bunun en önemli örneklerinden birisini GUUAM oluşturmaktadır. Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova’nın 1996’da, Viyana’daki bir konferans sırasında ilk işaretlerini verdikleri, 10 Ekim 1997’de Startsburg’ta resmen oluşturdukları GUAM, 24 Nisan 1999’da Washington’da Özbekistan’ın da katılımıyla GUUAM’a dönüşmüştür. Oluşumu ve Yeltsin