Katalog

8 sebze türünde hibrit geliştirme çalışması yapılıyor Prof. Dr. Nebahat SARI Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi itkilerde hibridizasyon 1694 yılında Camerarius tarafından cinsiyetin keşfi ile başlamıştır. 1760’lı yıllarda Kolreuter tütünde melezlerin ebeveynlerinden daha üstün olduklarını saptamıştır. 1849’da Gartner yaptığı binlerce melezlemede Fı generasyonunda bitkilerin her zaman daha homojen olduğunu gözlemiştir. Shull ise mısır bitkisinde kendilenmiş hatlarda bitki boyu bakımından azalmaların ortaya çıktığını, bu safhatların kendi aralarında melezlenmesiyle normal boy ve büyüklüğün yeniden kazanıldığını saptamıştır. Eşeyli çoğalan bitkilerde kendine döllenmenin generasyonlar ilerledikçe homozigoti oranını yükselttiği, bunun sonucunda oluşan hatlarda homozigoti arttıkça bitkilerde zayıflama görüldüğü uzun süreden beri bilinmekte ve bu olay kendileme depresyonu adı ile anılmaktadır. Hibrit gücü (melez azmanlığı); kendileme depresyonunun tersi bir durumdur. Hibrit gücü melez genotiplerin ebeveynlerinden büyüme, üretgenlik, erkencilik, verim, kalite ve diğer başka özellikler açısından daha yüksek değerlere sahip olması olarak tanımlanmaktadır. F1 hibrit çeşitler ilk kez 1900’lü yıllarda ABD’de mısır bitkisinde geliştirilmiştir. Günümüzde hibrit çeşit ıslahı; domates, biber, patlıcan, kavun, karpuz, kabak, hıyar, soğan, lahana, karnabahar, brokoli, havuç başta olmak üzere çok sayıda sebze türleri ile mısır, ayçiçeği, çeltik, pamuk, sorgum gibi tarla bitkilerinde ve süs bitkilerinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Hibrit çeşitlerin üstünlükleri Hibrit gücü (Heterozis) ıslahı ile çeşitli hastalıklara dayanıklı, tarımsal özellikleri üstün çeşitler daha kısa sürede elde edilebilir: Biri Verticillium ve Fusarium’a, diğeri de nematodlara dayanıklı iki domates çeşidindeki bu karakterler tek çeşitte toplanmak istendiğinde klasik geriye melezleme ıslahı ile en az 10 generasyon (yıl) çalışmak ve bu süre içerisinde her generasyonda üç hastalığa karşı ayrı ayrı testler yapmak gerekir. Oysa bu karakterleri taşıyan Fı hibritler 1 yıl içinde elde edilebilir. Hibrit çeşitler daha geniş adaptasyon yeteneğine sahiptirler: Hibritler iyi koşullarda olduğu gibi daha elverişsiz koşullarda da daha iyi sonuç vermektedirler. Domateste yapılan bir çalışmada F1 hibritlerin ebeveynlerine göre meyve tutma oranları ışık ve sıcaklıkların elverişsizleşmeye başladığı kış döneminde daha belirgin olarak artmıştır. Hibritler ancak ebeveynlerini bilen ve buna sahip olan kişi veya kuruluşlarca üretilebilir: Hibritlerin ana ve baba ebeveynleri sadece ıslah eden kişi veya kuruluşta bulunacağı için rekabet açısından ıslahçı kuruluşa önemli avantajlar sağlarlar. Hibrit çeşitler neden daha üstündürler? Hibrit çeşitlerin ebeveynlerinden daha üstün özellikte olmaları aşağıdaki gibi açıklanabilmektedir: 1.Dominansi hipotezi: Dominansi hipotezine göre B F1 hibritlerinde güç, kuvvet ve verim artışı bitkilerin gentotiplerinde dominant genlerin birikmesinden meydana gelmektedir. 2.Süperdominansi (overdominansi) veya heterozigoti hipotezi: Süperdominansi veya heterozigoti hipotezine göre dominant genleri heterozigot yapıda taşıyan bireyler, aynı genleri homozigot halde bulunduranlardan daha iri ve verimli olmaktadırlar. 3.Epistatik etki hipotezi: Farklı lokuslardaki genlerin, diğer genler üzerine yaptıkları etkiler heterozise yol açmaktadır. 4.Çekirdek/sitoplazma ilişkisi hipotezi: Heterozis olayının melezleme sonucunda ortaya çıkan bireyin sitoplazması ile bu sitoplazmaya yabancı olan bir bölüm kromozomik yapı arasındaki uyuşmazlıktan kaynaklandığı; kendilenmiş hatlarda sitoplazma ve çekirdeksel yapının birbirine uzun süreden beri adapte olmasından dolayı hücrelerdeki biyokimyasal aktivitelerin belli bir düzeyde olduğu; birbirine uzak hatların melezlenmesi halinde ise hücreye yeni gelen çekirdeksel faktörler ile sitoplazma arasındaki yabancılık II.En iyi kombinasyon yeteneği veren hatların araştırılması: Başlangıç ebeveynlerin belirlenmesinden sonra melezlemelere başlanır. Melezlemelerde genel ve özel kombinasyon yeteneği testleri yapılarak en yüksek verim, kalite ve amaca uygun dayanıklılık özellikleri bir araya getirilir. III.Melez tohumluk üretimi: Hibrit tohumlar, tohumu pazarlayan kişi/kurum/firma tarafından her yıl ana ve baba ebeveynler melezlenmek suretiyle üretilmek zorundadır. Bu da çeşidi ıslah eden kişi/kurum/firmaya avantaj sağlar. Üretici ise üretimde hibritleri kullanıyorsa, ertesi yıl bu tohumlarda açılım olacağı için tekrar kullanamaz ve her yıl tohumu satın almak zorundadır. Türkiye’de hibrit sebze çeşitlerinin geliştirilmesi çalışmaları Ülkemizde sebze üretiminde kullanılan hibrit çeşitler ve bunların tohumlukları yüzde 90 oranında başta İsrail, Hollanda, ABD ve Fransa olmak üzere yurt dışından ithal edilmektedir. Yerli hibrit üretimimiz birkaç yıl öncesine kadar bile yüzde 12 düzeylerinde oldukça düşükken, özel firmalarımızın kendi veya yabancı ortaklı yatırımlarıyla bugün yüzde 10 seviyelerine yükselmiştir. Her yıl satın aldığımız bu sonucunda hücrede biyokimyasal faaliyetlerin özellikle başlangıçta aşırı derecede yükseldiği ve bu olayın melez azmanlığına sebep olduğu bildirilmektedir. Hibrit çeşit üretiminin aşamaları I.Homojen yapıda başlangıç materyalinin hazırlanması: Hibrit üretiminin ilk ve en önemli basamağı olan bu aşama için ıslahçının geniş bir gen havuzuna sahip olması gereklidir. Hibritlerin başlangıç ebeveynleri klon veya saf çeşitler, kendilenmiş hatlar veya dihaploid bitkiler olabilmektedir. Biyoteknolojik yöntemlerin kullanımı ile bu aşama daha hızlı ve daha etkin hale getirilebilmektedir. Melezlemeye katılan ana babalar arasındaki akrabalık ne kadar uzak olursa hibrit gücü de o kadar yüksek olmaktadır. tohumlara ödediğimiz miktar 4050 milyon ABD Doları civarındadır. Ülkemizde ilk hibrit geliştirme çalışmaları 1970’li yıllarda Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü (BATEM) ile Ege Üniversitelerinde başlamıştır. Daha sonraki yıllarda Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü ile Çukurova Üniversitesinde çeşit geliştirme çalışmaları sürdürülmüştür. Günümüzde 2004 yılında başlayan ve 2008 yılında sona erecek olan DPT destekli bir proje ile Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğüne bağlı bazı araştırma enstitüleri, bazı üniversiteler ve özel sektör kuruluşlarının işbirliği ile 8 sebze türünde hibrit çeşit geliştirmeye yönelik çalışmalar sürdürülmektedir. 9