Katalog

imarlık ve kent Cumhuriyet döneminde Türkiye mimarlığı AFİFE BATUR Y fi/yıllar İHiyunca çokuluslu bîr impanıtorluk dü/enı olarak ya$anmış ulaıı Osmaıılı Imparatorluğu'ııdası ulusal dcvlelc ve cutnhtıriyctc gcçi* rudikal bîr degı$imdi. Bu evrenin mimarlığı da kendi içsel dmamiklcnnden çok donüşümün parudigmasi tunıfından bcürlcndi. l'umhuriycl döncmi mimarlıgını çünımlcmcııifi vc aıılamanın proMemalîgi de tam htı nnkladadır. Itfncm mimarlıgıııın bîryandan sosyııpcılilîk yapı dcgigıkliklcnnc kaçımlma/ bîr bagımhlıgı. hir yandaıı da çagdaş düşflnce ve kavramlaçlırma ımHİellcriylc ^ışırtıcı dcnkdüşümleri vardır. Bir kuruluj» vc kurujnlaşnıa sürcci oluıı crkcn Cumhuriyct miınarlıgı. dnnemeö/gü sıkınlı ve zuronluluklar ilc lopluitisal vc idcolojik referana sistcmlcri tarat'ından hclirlcndi. U/un siircn vc ycnilgîyle biicn I. Dünya Savaşı'mkın ve önccki .savaşkırdan, son dcrccc /or kuşullarda ka/anılmıy kıırmluy Savurji ndaıı sunnı ilk yıllar doğal ulanık ytkınldarın unurımı vc ycnıdcn kuruluş çalışmalanvkı gev'li. llarap hir filkc. vokmüş bir ckoımmi \c yorgıın bir halkla gcrvcklctfınlmck duruıııundaki bu <ahşmalar, o günün panual knçııllarmda yine de onemli sayılaıak ödcnckleric dcsicklundi. ftzel sekior »lyıflır vc yapı yalınmı alanıııda yuk gibidir. Kamusal yulınııı i>c. sava$ geçirmiş Anadolu kcııılerinin onarımı. kuçiik ölçckli hızıtıci vv pıvslij yapılan. sava$ govn^ulcriniıı iskânı ilc sırıirlıdir. Ankaraııın kı^kcni ohırak imarı, hıı yillann slraicjik oncmdc karandır. İlk yapılar (Jsnunlı Hislorisi/ıni'nin lasanm \v l'iı;mı kahullcrini sünifıriîr. (k\i$ doııcıııinden sonnı mimarlığı vcya dflha geniş bir kupsumda bayııulırlık vc vevrc dü/enlcmc clkinliklerini ikî olgu bclirlcmiîi görüıunektcdtr. Ririncisi, kurului> vo devrim ayınKdanmn idcolujtk vcrçcvcüi. ikincisi dc devlctçi ckonüiııi vc sınai yaiınnı jıirişimlcridır. Ancak her iki olgtı da karşı ic/lcriylc hırlıkic veya oıılan da yuıniarak var olacakttr. Aydınlanmacı vc puzicivist dBfBncc kaynaklanndun etkilcnmcler laşıyan Devrim ilkeleri ycni Türk loplumuna yenilik, akıkdık, işlev. yarar, ncsrıellîk. bilime vv ilcrlcmcııin dcleımım/minc ınanv t?ibi duşünce normlan ve kavrumlan önehyoıdu. Uu ııornı vc kavrnmlann. Ralı dünyasındakî mimarhk çcvrclerinin mücadelc vc lanışma konusıı ulan, Akadcmi/m ve larihi scgmccihgc karşı çıkarak rasycmalistTonksiyonalİjfit ka\ ranılar sistcmatiginc oturan "Modt'rn Mimarlık"ınöncülcnnin tlü^ünceleriylc yakınlıgı ilgınv vc larihi bir denkdü^ümdür. Bu denkdüşfun. m^lemist tasHnnıın Türkiye mimarhgına girijjinc zihinscl bir /cmin olu^tıırur. Dcvlctfi ckonomi yHpısındu kamıı «cktiîrü, yapı alanında nerdcyse liim eikinligi lemsil etmektedir. Dönemio yapı prograını ve yapım politikasındakî finrelilüer: • Kctıtscl gelMmi yctnlendirmek üzcrc bclediye ve mcrke/ı yönctim du/cyııulc bayındırlaşlırma çalışmalan, • Ankara'ıun ba.^kcni olanık yapıliuıması. proje vc pervckle$tirimler, • liıznıei vcsanayiyapıları, • Saglık ve cfiıim yapıları. Astronomi Gözlemevi. (Mimar A Hikmet Holtay) Ankara BDDK b i n u ı (Eski Iş Bankmı Genal Müdüriüğü) (Mimartar. Ayhan Böke, Ytlmaz Sargın) uyân vc larihi refenınslan olan bir tasanm modcli oneriyordu Ba^langtvta Istanbul'un knşk vc yalılarının k incclcnmcsi ile sınırlı clılist bir gin«ım iken gidca k Anadulıı kcınııi kültüıTmtin dc aratf ırılmasim s;t^layan hıraçınımida ba^lallı. Sava^ııı bıiımııulc uluslararası sisteıııc a^ılı^ın ve hcnimscnen lihcral niiHİclin yt>l açiıgı degi^mırler, rîîrkiyc mıınarlık orlaıııını tlcrindcn clkılcılı. Kkonomide ü/el scku'^L tauıııau oncclik, meslcki lalchin içcrık vc hacmıni dcgişîmc y*>ııclıti. U(ıs. miirkcl. ^b yapı liplcri gundcmdc îmcclik almaya laıımda ıuakıııclc^nıc, kıllclcrın hüyük kcıulcıv u. geccknndıılann ortaya çıkışı vc kentsel ıktkunıın bo/ulması bu yılkınla ha$ladı. ll>54 yılında o/cl yasayla kurulan Mimarlaı c )da»ıv meslcki örgüılcnmemn gü^lîi urncgını olu^turdtı. Genişieyen ilelîşîm olanaklan. kredilcrin yöneldiği tiplcr vc dıyahnı knlayhkları mimarlığı ycııı bir soylcıııc yönlcndırdi. lUıiNİaranısı üshıhuıı pıı/ıııalık kulu.su kahullenildi. Pri/ınatik kııtıımın katı gctımctrisim kirnuıya yönclik ilk dcgrçımlcf daha ö/gür anlaiım dcncmclerine yııl ;KII. Imgclcm /cnginli^i vv bırıkım gcrcklircn bu cgilinı, Türkiye ilc fazla yaygınla$nmasa da tıluslararası üslııbun koşullandınnalarının çîî/ülmesine yol av'ti Dik acılı sistcmııı ^özülmcsınin yanı sira pri/ınaııın gcoııiclrihiııı kuruyatı anıa buııu kîiçük bt»yullarda yınclcvvrck kııllanan çok parvalı plan tipnlojİKİ. Türkiye Uc bcnimscııcn bir ÎIKHICI. 7«rii yıllarm valkaııiılı sıyasi nrlamı 12 P.ylül 1980 di»l)CKÎ de sonlandı. Adtcri rejimin scrbest piyasa ckoiHinıisinin ünundckı cngelleri ksildırma çabası ycnî dünya dflzenı dctkırını ilc hir dcnkdüşfim ıvindc desteklendi. Bu konjunkiüncl bulu$ma Türkiye mimarlıgını dcriıidcn ctkilcıli. Projc hi/nıcl alamnıh bir dı$a acılmn haşladı. Ciüçlcndinlcn â/cl sckıörün imaj vc prcstij gcrcksinmcsi, vüksck teknı»l«>jı kullanımına baf lı olarak hüyük yapı komplckslcrıni vc gökdelenlcn hı/la çtıgalUı. Modcrni/m'ıtı clc^tinsi ilc ha^jlayan ve BriilalizrrTden I^ısl MtHİemi/m'e çe^illi yollanı açılan arayışlar. yü/yılın son vmeğinin çogul onanıını oluşluıdu. Cridcrck arlan ve hı/ ka/anan ıleiışım olanaklurı ve karçılıkh cikilcşinı, kcııdini yenîlcycn. dcğişlircn. anıyan hir mımarlık soylcmini/söylcnilcrini önc vtkardı. Meslcki yayınlann sayıs» hı/Ja antı. Ulusal ve uluslaıaraüi dü/cyde buluşmalar çogaldı. 2(KMrii yıllara dogru. tasanmın dijtfal ortamla bıılu^masının. bülun dünyada uldugu gibi Türkiye mimarhgında ve mimarhk cgilimıııdc ciddı dcgişmclenc yol açması bcklcnîr. Mimarlıgm ycnidcn lammlanıpsorgulaıtacagı bîr ycni başlangıv umuduyla... Cenap And Evi. (Mimar Emin Onat) II. TBMM binası. (Miman Vedat Tek) • Stısyal konut yapımlan ulnrak sıraiaıtabilir. Iznıır'ın ycnıdeıı imarı, Isianbıırda kcnlsel dü/cıılcmclcramuasıl I I . Jansen \v Pıol'. ('. Hol/ındslerın adlarını onc çıkaran ba$kcııtin >apılandınlnıas! büyük Cumhuriyet pnıjcleri idi. 30'lu yıllar. ıııınıarlık tlü^iinccsinin cgitiın. kurumla^ma ve uygulamada canlandıgı hir cvıedir. Mimarhk cgitinıi ycnidcn yapılandınlır: ilk pcriytxlik (Mimar'Arkılckl) yayına haşlar; ilk öryüilcnmc ^iri^imi gen;cklc$ir. U/güI çi/gıler ivercn ycni bir ruımarliguı ve C'umhuriyL't iviıı bir mimarhk soylcminin |;cli^1igi yıllardır. Alaturk'ün ölümü ile Tfirkıyc'ıun tttrihıııdc bır döncm kapandı. Bir yıl soııra haşlayan II. Dfinya Savaşı, yapı seklöriinii duraklattı. Ithalala bagımlı sekfnnlcdışalım güçlüklcri bclirdi. Savaşın M>sy*>psıkulujik baskısı. ckom>nıik sıkınlı vc lchlike orlaını bir suvuıima güdusö olarak ulıısal dayam^ma ve kendine yelmc egilimlerini yiîkseltti. Tck parlili rejimin uygunlaşlınlığı oıtatnda hava^la güvlencn vc bunyın pcli^iylc gerilcycn biryerlî ve mılli miman anlayişı cgmncu cfiüm ulanık 3()'hı yıllann m<Hİcrııis1 egiliınlcnnin ycnnc geyti. Mimar S.H. Kldcm'in adıyla bütünlcşmiş ulan Millî Mimari Semınen. ycrcl iklim vc mal/cıtK kuşullanna 8 **