Katalog

r B İ R D Ü S Ü N Ü R Yalnız bir düşün adamı Yurtseverliğln iflah olmaz sevdahsı Niyazi Berkes sosyoloji, siyaset bllimi ve tarih çalışmalarıyla Türk düşün hayatmın çok önemli bir doruğudur. Tarih olmuş çalışmalannm derinlemesine incelenmesi, Türk düşün hayatmın ne ölçüde sathileştiğlnl göstermekle kalmayacak, bilimsel dayanaklannt ve bilimsel çaftşmalarda geleneğin önemini de ortaya çıkaracaktır. KURTULUŞ KAYAL1 iyazi Bcrkes'in Türk düşunce tarihinde işlevscl bir öncmi vardır. Ancak bu önem ayıkIıkla belirlenmcmiftir. Ostclik Niyazi Berkes iki kez, yirmi yıllık arayla Türk düşünce hayaüna etkin mudahalclerd? bulıııımıışiur. Bu müdahalelerden biri 1940lı yıllarda, difteri dc l%Ü'lı yıllarda gerçeklesmisUr. Sftzü edilcrt müdahaleler gerckligi ölçüde algılannıamıştir. Bunun ncdcnlcrinin başında 1960 sonrası bilim adamlan kuSağıııın duşünsel sığliğı gelmektedir. Ashnda 1960 sonrası büinwdamları kuşağı Niyazi Berkcs'in öğrenciltTİdir. Bunlann düsün doğrullulan o kadar da onemli değildir. Büyük çoğunluğu Berkes'İn belirlediği çerçevelcri esas alarak Türkiye'nin sorunlarım çözumlemeyi denemişlerdir. Ancak bu tikilcnme üçüncü elden beşinci ele kadar bir çesillenme gösternıisıir. Hatla kimilcri Vurt ve Diinyo Dergisi'ni sosyal konulara yaklaşım bakımından 196O'lı yıllann dergilerine göre bayağı ilkcl bulmuşlardır. Iabii ki, bunlan mazur gormek gerckmckıcdir. Akıl, güncel siyasete takıli kalınca başka türlü bir değerlcndirme yapmak da pck mümküıı değildir. Güncd siyasete yakın ilgi genellikle farkında olmadiin çoğu bilim adamını Niyazi Bcrkcs'in öğrencisi kılmışiır. Hocasını tanımayan ögrcnci olgusu sanırını ülkemize has garipliklerdendir. N 1940'LI YILLAR Niyazi Bcrkcs'in Türk düşün hayaıındaki ilk ctkinliği 1040'hytllardadır. Yaptığı sosyolojik çalışmaların öneminin üzcrinde dıırulmahdır. Sosyolojik çalısmalarııun yaııındo siyaset hilimi konusunda da Özclliklc bilgilendirici yaııı ağır basan yapıtları vardıt. l%0'lı w l<J70"li yillardaki yapıtlarıııın aksinc (aıitı, ilk doneıuindc Niyazi Bcrkcs'in (cıncl künulanndan biri degildir. Vurt ve Diinyu Dergisi'nde ya yimlanan (ok sayıda ınakalcsi dc birikiminin ve gerıel yakla^ımmııt Türkiyc'ııin sorunlan konusunda ne olçüde kullanıldığını göüterecek mahiycitedir. Ancak Niyazi Berkes'te Türkiye'de sosyolojinin geli$im tarihi, ilk ya/maya ba$ladığı andan beri güııdemdedir. özellikle 7iya Gökalp hakkında ya/dıklarınırı etkilcri gilnılmü7de bilc görülmtktcdir. Bcrkcs'in tarih, sosyoloji vc sıyascl bilimi çalışmaları, TUrkiye ile ilgisi dc göz Onilndc tululıiugunda, belki de bilinçdışı bir şckildectkiii olmaya devam eımektedir. Niyazi Berkes, sadece l%fl sonrasında vesoıı yıllarında değil, I94()'lı yıllarda da bir yalnı/ adanıdır Kijist1 d.tmgasını ıaşıyan gârUşlcriyle Berkes. llilmi /jy» VIken'in dcrinden etkilcdi|i Dil ve Tarih Cojral'ya FaküUcsi'ııin digeı solcıı hoca gnıp adamı olmamasından kaynaklanmamı<|tır. Bunun ötesinde Türkiye, ozelliklc dc Kemalizmle ilgisinin yoğunlugundan da etkilenmiftir. Muzaffer Şcril" Başoğlu, yurtdi$ma gidip TUrkiye ile ilgisini kesmij, Pertcv Naili Boratav cahfmalarını belgrsellikte yogHnlaştırmış, Behice Boran günuel siyasete girmi^, ama Niyazi Berkes, Tiırkiye'nin son iki yüz yıllık tarihini yoruınlanıuya, o koııuda genellcmclcr yapmaya yönclmistir. Vapiıği genellemekrdc dc kendi ifadcsıvlc Alaliirk devrimini olağanüstlı ciddiye alnıış, bu konuda bugıtn de iiııenısenıncsi gcreken düşünceler belirtmistir. Cıımhuriyct döııeıni dü$ünce hayatını tığ" bulurken, AtatUrk'iln lophınısai dtvrimler yoluyla çajdasla^ınanın önkosııllanm, Türkiye'yi Dogıı türü topluınlar yorUngcsinden Ba tı lürü toplumlar yörüngesinc kaydırmakla yarattiğmı savunmustur. Dogu türü toplumlarda toplumsal devrimlcr yolunun ancak boylelikle açılabilcccğinin altınt çizmiftir. Bu temcl dtı$unccsi dolayısıyla Batıtrıhğa yttnclik clcştirilcr gctirmiîtir. Niyazi Berkes'in Batıcılığa yftnelik elejtirilerinin do^rıı yorumlanmaması daha dogrıısu anlaşılmamnsı. "bunünkii Tiirk lupluınunun gi'vnıi^indeki Dogu loplumdevlel tiiru, lülıını dini vc Ostnanh ImparulortuRU Kilcncgi »ihi (Batı Inplumunun hiçhirinin tarihindı bıılunmavan) iiç tarihsel ayncalı£ı, onları bcnlmser Rİbi eöziikmrk koriıısıı ile göremcyi»le yu da liim inkflr edîşie gozükür" Nlyatl Barkas 19 Aralık 1988 tarihinde (1). Londra yakınlanndakl Folkstone kentlnde öten Niyazi Berkcs'in Atauirk devrimi ile Berkes'ln 53 yıimda çoktlmlş bir totoğratt. Batılıla$ma lıakkındaki yoı umlarım bütümcllik ivindc dtgerlendirııifrııe ilkcllilarından ayrı bir konumdadır. Bunun cn ği "Abdulhumilvilik" niiclcıncsinu gidcbari/. işareıi llilmi Ziya Ülkcn'in v'karcck kadar clc$tirilcri /uriiiııııjlır. Niyazi diğı Insan Derpisi'nin yazarlanndan olBerkes'in sft/ü edilcn bütUıılUklü genclmanıasıdır. Muzaffcr Şcrif Ba$o|(lu, Bclemesi, dllşünsel olarak ayrı ycrlerdc buhice Boran ve Pfcrtrv NalH Itoratav, Inmn lıınan değerli devlet ve siyaset adamı BüDergisi'nde yazarken Niyazi Berkes'in lent Errvit'i, Dogan Avcıo^iırnıı ve Scdcrgide lck bir yazısı bile (,ıkıııamıştır. lahallin Hllav'ı oldugu kadar 1960 sonBunun belki de bir sure Hilmi Ziya Ülrası düşUn adamlannı da belli ölçude etkcn'in kürsUsündc bcrabcr ^ahvnuılannkilemi<f(ir. dan kaynaklanan ncüenki'i vardır. UOne1960'LI YILLAR min cn etkin bilim adamı Hilmi Ziya Ulken'in Içllma! Doklrinler Iarihl yapıtını Niyazi Berkes'in yalnızlığı 1960sonra"viılger Markslsl" bir çalışma olarak niüiııda da »ürmüstür. Türk diisünce dürtleleıniştir. Hilmi Ziya da kendi tabiriyle yasına Yon Dergisi vasıtasıyla yeniden docski öğrencisiııe oldukça yukandan bir ğan Niyazi Berkes, güncel siyasete ntesaedayla kuçUmseyici bir yanıt vermiştir. feli tutumu nedcniylc pck dkili olmanuş üöncmin dil tarihli solcu hocaları bir yögibidir. Pakat genellcmclcrde titiz kimi nüylc Insan Dcrgîsi ve Hilmi Ziya'dan araştırmacılann sapiadıftı gibi Niyazi Bcrrtncmli ölyüdc ctkilcnirkcn, Bcrkes bu e(kes'iıı yaklasımları olaganiısiü onumlidir: kinin bclli bir orandu dışında kalmıştır. "YönVü Kemuli/ın ukıınınu •gidrrek belBu da bir yanıyla bilimi cıddiyc alı^ının, ki dc Berkesv'üik udını alacak olun hir yeeski tabirlc "hashi blllm" anlayijimn bir ni kol kalılmiftır. Prof. IMiyazi Berkes, sonucudur. Berkes çok sonraları da HilYön'cülügüa ckuoomjk teziııt» pvk >vni bir fcy kalınış sayılraaztia da Kemalizmi mi Ziya'mn dUfnncelerini onük bir şekilalabildlgin* geni$lellp RellşUrerek, ondan de eleşıirmeyc devam etmistir, sosyal vc kuKUrol biitün alanları kavnıBERKES'İN YALNIZLIĞI yan i'anKemalİHl bir felsefe, bir dünyu Niyazi Berkes'in yalmzlıgı sadece bir göriisü çıkarmak isicmişlir. Bu dcnemenin tarihsel gerveklerr ne deme ııvgun düjtügü, saRİam ve luiarlı bir diinya görü$ti olup olffladıftı (arıt$mıı kuaıiira yapılnbiltr, ama Sayın I'rofesörün şiındiye dek kims«nİM dokunmadıgı birv<>k noklalnrdo krndisine ttzgü göriişler vc düşıinceler getirdigi »üphesizdir. Yön'cüliigu böyleslnc besleyip /engînle$lirdiginden dolayı bas Yon'ciiyu lıaklı olarak ccık arvlndlrmiftir" (2). Yön Dcrgisi'nin ekonomik tezine kimin lemcl oluşturduğu. ancak ayrıntılara dikkat eden ara^tırmacılarııı saptayabilecekleri gcrçckliklurdeııdir. Fakat güncel siyasete mcsafcli yakla^ınu, gcnclde güncel siyasete asırı duyarlı yazarlann ba/j *oyuılamalan yetcrincc kavramalarını cngcllemiştir. Genc de değerli ya/ar Kmin Türk Ellçin, » 6 0 sonrası Turk dilşün dünyasnıı derinden etkileyen Yön Dergisi'nin düşunsel temellerini. ba$katanııın dikkatindcn kavan gerçeklikleri, açıklıkla saplamıslır. Niya/i Berkes, Türkiye'de yazilan yapıtlarıu dayanagı kendi ürettikleri olduğu zaman bile yalmzlıgı yusamışiır. Hele son yıllarında kendi yazdıklarırıın ulııona, sahiplenilcrck saıhi bir bicimde (eiaffu? edtldig'ini gdrduğünde bunaldıgını talımin etmek istn kâhin olmaya gerek yoktur. Bir yalnı/ adam, bir yabancı diyarda tarih ulup gidcrkcn Türkiye'ye götitrUlmesini vasiyct eımesi, yurduna bağlılığuıın bir ifadcsi olarak anla$ılıualıdu. Zateıı yurdundan uzak kırk yıllık yasantısıııdu, Türkiye'yi arastırma^ dcvam ctmcsi, ulkc dı$ında lıer gun yirmi drirt saat 1'ürkiyc'yı düşünmesi, yurtseverliginin bariz bir gös(ergesidir. Ytırlscvtrligin iflah olma/ stvctausı Niyazi Berkes sosyoloji, siyaset bilimi ve tarih calışmalarıyla Türk düşün hayatmın çok önemli bir doruğudur. Tarih olmus yaJifiııalarııun derinlemesine incelenmesi, Türk düsUu hayatmın ne ölçude saıhilcsıigini gö.stcrmekle kalmayacak, bilimsel dayanakların vc bilimsel çalışmalarda gelenefiin önemini de ortaya çıkaracaktır. Dört çiçcktcn biri daha solarken, Niyazi Berkes'in yazdıklarmı bilinçsiz ya da bilinçli bir biçimde atıf yapmadan kullanagelen sathiliği sabit sadık öğrcncilcriylc, gene Berkes'in düşilncelerinc ycterincc nüfu/ cdemcyen asi öğrencilerinin dcğcrli düsüncc udamının bilimsel yapıtlannı anlama çubasını ihmal eımeden larnsmaları, ['(irk düşuıı hayalını zenginleştircccktir. Niyazi Bcrkes'e saygının gereği de herhaldc htıdur. (1) Niyazi Berkes, Türk Düfününde Balı Sorunu. Bilgi Yay.. Ankara, 1975, s. 10. (2) lnıin TUrk Eliçin, Kcmaliül Dcvrim rdeolojisi (NiieUgi vc laribtekJ Yeri), Aııt Yay. Istanbul, 1970, s. 288289. Ocak 1989 12 ÇIRÇIVI