Katalog

ÜÇ YAZARDAN ‘SINEMASAL GÖSTERGEBILIM SÖZLÜĞÜ’ Sinemayı göstergebilimsel okumak “Daha önceki tüm sanatların kalıtçısı, sinema, çok düzlemli bir anlatımdır ve doğal olarak çok disiplinli bir yaklaşım gerektirir”. Sinemasal Göstergebilim Sözlüğü, alanın temel konularını ele alınıyor ve bu bağlamda kavramlardan da söz ediliyor. FAIK FOÇALI faik.focali@gmail.com Ülkemizde göstergebilimle ilgili yerli çalışmalar az da olsa yayımlanıyor. Bunun yanında çeviri kitapları da görüyoruz. Sinema güncel bir anlatım biçimi, bu nedenle bu alanda yapılan çalışmalar da ilginç gelebilir. Tanıtacağımız kitabın önsözündeki bir görüşe biz de katılıyoruz: “Daha önceki tüm sanatların kalıtçısı, sinema, çok düzlemli bir anlatımdır ve doğal olarak çok disiplinli bir yaklaşım gerektirir” (s. 14). Sinemayla ilgili kuramsal kitapların yanında yalnızca sinema göstergebilimi konusunda az da olsa ülkemizde çalışmalar vardı. Örneğin Seçil Büker ve Oğuz Adanır’ın çalışmaları hemen akla gelebilir. Bu arada Eskişehir Anadolu Üniversitesi’nin İletişim Bilimleri Fakültesi’nde yapılan çalışmaları unutmamak gerekiyor. Örneğin Danilen Arijon’un üç ciltlik Film Dilinin Grameri (Anadolu Üniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesi Yayınları, 1993) kitabını özellikle anmak gerekiyor. Bu fakültenin çok üretken değerli akademisyenlerinden Uğur Demiray, Yalçın Demir, Seçil Büker gibi adları bir kez daha anmak gerekir. Robert Stam, Robert Burgoyne ve Sandy FlittermanLewis tarafından yazılan Sinemasal Göstergebilim Sözlüğü, bu alanda uzman Simten Güneş tarafından Türkçeye çevrildi. Konu göstergebilim olunca sözlüğü de farklı oluyor. Bizim bildiğimiz türden sözlük madde başı ve tanımı yok. Onun yerine normal bir kitap gibi bir düzenleme var. Temel konuları ele alınıyor ve bu bağlamda kavramlardan da söz ediliyor. Tanımlanacak kavramların tümü büyük harflerle yazılıyor. Böylece o bölümde nelerden söz edildiği anlaşılabiliyor. Sonundaki dizinde 474 kavram adı var. Bu kavramların hepsi dilbilim, göstergebilim, anlatıbilim ve sinema ile ilgili kavramlar, ancak hepsinin bir sözlük tanımı gibi tanımının yapılmadığını yalnızca adı geçenlerin olduğunu da belirtmemiz gerekiyor. Sinemasal Göstergebilim Sözlüğü beş bölümden oluşuyor. Bu başlıklar genel göstergebilim konularıyla ilgili gibi görünüyor. Her bölümden sorumlu kişi farklıdır. Ama kitabın önemli bir kısmını (I, II ve V. Bölümleri) ve kavramları oluşturan kişi Robert Stam’dır. İÇERİK Birinci bölüm göstergebilimin doğuşuna ayrılmış. Burada çağdaş göstergebilimin esinlendiği okul ve yaklaşımlardan söz edilir. Bu bağlamda Rus biçimciliği, Prag Dilbilim Okulu, Mikhail Bakhtin’in çoksesliliği, yapısalcılığın ortaya çıkması bağlamında Ferdinand de Saussure, Claude LéviStrauss gibi adları ve görüşleri ele alınır. Burası doğrudan sinema ile ilgili değildir ama bu kuramların çoğunluğu göstergebilim ve sinema göstergebilimi konusunda kullanılmaktadır. İkinci bölüm kitabın amacına yönelik bir kısımdır. Burada sinema göstergebilimiyle ilgili, filmlerle ilgili terimler ele alınır. Bu bölümde kitabın amacına yönelik bilgiler ve terimler vardır. Bir sinema dilinin olup olmadığı tartışılır. 1920’lerde sinema için “görsel bir Esperanto” diyorlar (s. 55). Görsel anlatımın eklemli doğal dile göre anlamlandırılması daha kolay görüldüğünden böyle bir yaklaşımdan söz edilir. Hatta sinemanın bir dil dizgesi mi yoksa bir dil mi olduğu sorgulanır. Üçüncü bölüm anlatının göstergebilimini ilgilendirir. Roman, sinema, tiyatro, destan vb. hepsi birer anlatıdır ve çözümleme açısından hepsinde benzer yaklaşımlar uygulanır. Her bir türün kendine özgü yanı olsa da anlatı olarak değerlendirilebilecek yanları daha fazladır. Yazarlardan Robert Burgoyne yalnızca bu bölümü yazmıştır. Burada Gerard Genette, Vladimir Propp gibi bazı araştırmacıların incelemelerinin sinemada kullanılıp kullanılamayacağı sorgulanır. RUHSAL ÇÖZÜMLEME Dördüncü bölüm ruhsal çözümleme alanıyla ilgilidir. Bu kısım öteki dört bölümde ayrı olan kısımdır. Elbette ruhbilimsel göstergebilim ya da tutku göstergebilimi diye bir alan vardır. Bu bölümü yazarlardan Sandy FlittermanLewis yazmıştır. Kitapta sorumlu olduğu tek bölüm burasıdır. Ruhçözümleme gös tergebilimsel çözümlemeden ayrı bir durumdur. Bütün anlamlı yapıları çözümleme amacındaki göstergebilim ruhbilimsel durumları da çözümlemek ister. Ama bu konuda ruhbilimsel göstergebilim alanıyla ilgi li kaynaklara başvurmak daha yerinde olurdu. Burada yalnızca Sigmund Freud’ün çalışmaları (biraz da Jacques Lacan’ın görüşleri) temel alınarak bazı yaklaşımlarından söz edilmiştir. Son zamanlarda Türkçeye çevrilen Andrea Sabbadini’nin Hareketli İmgeler. Filmler Üzerine Psikanalitik Yansımalar (İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2016) kitabında bu konuda daha doyurucu bilgiler bulunabilir. Sabbadini’nin kitabında da göstergebilimsel bir çözümleme yoktur. Şunu özellikle belirtelim ki, burada yapılan eleştiriler kitabın yazarlarına yöneliktir. Çevirmenin değerli katkısını yalnızca alkışlarız. Onun emeği önünde saygı ile eğiliriz. Son bölüm ise gerçeklikten metinselliğe başlığını taşıyor. Metinlerin metindilbilimsel ve göstergebilimsel çözüm leme sürecini 1950’lerden 1980’lere değin geldiği süreci ele alan bir kısımdır. Bu kısımda Roland Barthes’in Türkçeye de çevrilen S/Z kitabından bolca görüşler aktarılmıştır. Metin denilince alan çok genişler. Gerçekçilikten ideolojiye, metinlerarasılıktan metin türlerine değin çok değişik alanlardan söz etmek gerekir. Kitapta bu konularda yeterince bilgiler bulunmaktadır. EKSİKLER Kitabın eksiği olarak iki konudan söz edilebilir. Birincisi metin içinde kaynaklar verilse de, sonda derli toplu bir kaynak bulunmuyor. Ama metin içinde, sonda kaynak varmış gibi ayraç içinde yazar ve sayfa numarasının olduğu atıf bilgileri vardır. Bu büyük olasılıkla Türkçe baskıda es geçilen bir durum olabilir. Belki yayınevinin bir tasarrufudur. Kitapta değişik film adları vardır. Fransız filmlerinin İngilizce adları verilmiş. İngilizce film adlarının bazıları çevrilmiş bazıları çevrilmemiş. Bu sözlük/kitabın 2. baskısı yapılırsa sonuna kitapta adı geçen filmlerin özgün dildeki adı ile Türkçeye çevrildiyse o adı verilen bir liste konulsa çok iyi olacaktır. Türkçeye çevrilmeyen film ise o zaman belki bir Türkçe ad önerilebilir. Çevirmene çok teşekkür ediyoruz ama yine de sonunda İngilizceTürkçe bir terimler dizini olsaydı daha iyi olurdu. Kitapta bazı çeviri sorunları da görülebiliyor. Türkçeleştirme konusunda özen gösterilmiş. Bu çok güzel bir şey ama bazen bölüm başlığı adı “koşut dizin”, altta “paralel dizin” (s. 76) yazıyor. Dikkatsiz biri bunun başka bir kavram olabileceğini düşünebilir. Bir iki yerde son düzeltme yapılmadığı için gözden kaçan durum da olmuştur. Örneğin “Perceived and Named” (… ve Adlandırıldı) (s. 105) sonra kontrol için bırakılmış, ama unutulmuş. Kitapta “Gendizimsel” kavramının niçin her yerde büyük harfle başladığı anlaşılamamıştır. Bazı kavramların bir arada yazılması anlaşılamamıştır. Sinemagöstergesi, yazınsalmetin, yapısalbiçimci gibi bazı kavramlar İngilizce bir kavramın karşılığı önerilmiş ama bu ve benzeri bazı kavramların ayrı yazılması daha doğru görünüyor. Tüm bunların ötesinde dünyada göstergebilim bölümleri açılmaya başlamışken bizde daha çok sınırlı çalışmaların olması açısından bu tür çeviriler önemlidir. Sinema incelemesi yapanlara, sinema göstergebilimi yapacak olanlara çok önemli bir kaynak olarak önerilebilir. Çevirmenin Türkçe duyarlığı ve anlaşılır bir dille bu kuramsal kitabı bizlere kazandırmasından dolayı sonsuz teşekkürlerimizi sunarız. n Sinemasal Göstergebilim Sözlüğü / Robert Stam, Robert Burgoyne ve Sandy FlittermanLewis / Çeviren: Simten Güneş / Es Yay. / 286 s. / 2019. 18 24 Ekim 2019