Katalog

Mehmet Fatih Uslu ve Fatih Altuğ’dan “Tanzimat ve Edebiyat” Osmanlı edebiyatının boyutları Tümünün toplamı Osmanlı edebiyat ağını oluşturan ve farklı okuma ve yazma edimleri olan etnik toplulukların ürettiği bu alt edebiyatlar, özgün içerikleri ve biçemleriyle, imparatorluk edebiyat üretimini boyutlandırmıştır. Johann Strauss bu kitapta yer alan “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kimler Neleri Okurdu” adlı yazısında Osmanlı toplumunu “okuyan” bir toplum olarak niteler. Çokuluslu imparatorluk toplumunun ürettiği edebiyatın “bir ulusun tek bir dildeki yazınsal üretimine” indirgenemeyeceğinin altını çizer. r Prof. Onur Bilge KULA (*) anzimat ve Edebiyat: Osmanlı İstanbul’unda Modern Edebiyat Kültürü”, konu bütünlüğü içinde farklı yazarlarca yazılmış bölümlerden oluşan ve edebiyat tarihi ve eleştiriyle ilgili kuram oluşumuna katkı yapan bir kitap. Osmanlı edebiyatında, kitabı yayına hazırlayanların “sunuş”taki deyişiyle, on dokuzuncu yüzyılda “eşzamanlı işleyen iki eğilim” belirgindir. Birinci eğilim, “farklı anadillerden, milletlerden, dinlerden, kökenlerden” yazarların Osmanlıca edebiyatın oluşumuna yaptıkları katkıda; ikincisiyse, “farklı dillerde ve daha dar kültürel kimliklere hitap eden, sonraları ‘ulusal edebiyatların’ kısmen sahipleneceği” edebiyatlarda somutlaşır. Tümünün toplamı Osmanlı edebiyat ağını oluşturan ve farklı okuma ve yazma edimleri olan etnik toplulukların ürettiği bu altedebiyatlar, özgün içerikleri ve biçemleriyle, imparatorluk edebiyat üretimini boyutlandırmıştır. Johann Strauss bu kitapta yer alan “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kimler Neleri Okurdu” adlı yazısında Osmanlı toplumunu “okuyan” bir toplum olarak niteler. Çokuluslu imparatorluk toplumunun ürettiği edebiyatın “bir ulusun tek bir dildeki yazınsal üretimine” indirgenemeyeceğinin altını çizer. Bu kapsamda 1851’de yayımlanan “Akabi Hikâyesi” adlı “Ermeni Türkçesi” ile yazılan romanın, “Türkçe yazılmış ilk roman” olduğunu belirtir. Bu yazar, Osmanlı başkentinin, “Paris ya da diğer Avrupa başkentlerine benzer bir basım ve yayıncılık merkezi” olduğunu, yazınsal üretimin Türkçe kitaplarla “sınırlı olmadığını”, İstanbul’un Rumlar, Bulgarlar, Ermeniler, Yahudiler ve Araplar için “pek çok açıdan kültür merkezi” olduğunu S A Y F A 1 6 n 1 6 Fatih Altuğ Tanzimat’la beraber hürriyet kurtarılıyor. 1895’ten simgesel bir kartpostal. “T vurgular. Anılan araştırmacının anlatımıyla, yazınsal anlatım aracı olarak önem kazanan Türkçe başta olmak üzere, Osmanlı topraklarında özellikle Tuna Beyliklerinde, on yedinci yüzyıldan itibaren matbaalar kurulmuş, dergiler ve kitaplar, Türkçeye çevrilerek, yayımlanmıştır. İstanbul’da on sekizinci yüzyıldan itibaren kitapçılar açılmıştır. 1600’lü yıllarda Türkçe edebiyatın gelişmesini özendiren çeviri edebiyat yapıtları basılmıştır. Çeviri edebiyat okuyan Türkler, Rumlar, Ermeniler, Bulgarlar ve Yahudilerin “aynı yazarları sevmeleri”, Osmanlı toplumunda estetikyazınsal beğeninin benzeştiğini göstermektedir. YERLİLİKYABANCILIK İKİLEMİ İmparatorluk edebiyatını oluşturan etnik edebiyatlar arasındaki yoğun estetikyazınsal etkileşim, özellikle tiyatroda öncü işlevi gören Osmanlı Ermenileri için geçerlidir. Bununla birlikte, neredeyse “tümü ikidilli” olan ve Türk yazarları Türkçe okuyan ve yazan Ermeniler dışında, Osmanlı edebiyatçılarının “azınlıkların ürettiği modern edebiyat” ile ilgilendikleri pek söylenemez. Canlı ve çoğul edebiyat üretiminin yanı sıra, geniş bir edebiyat okuru topluluğuna sahip olan Osmanlı Türkiye’sinin Avrupa ülkeleriyle estetikyazınsal bakımdan yarışır durumda olduğunu kanıtlayan bu saptamalar önemsenmelidir. Osmanlı toplumu, özellikle bilim, teknoloji ve felsefede Batı’dan geri kaldığının bilincindedir ve geri kalmışlığı aşma çabalarını yoğunlaştırmıştır. Kitabın yayıncılarından Fatih Altuğ, Osmanlı edebiyatında yerlilikyabancılık ikilemi kapsamında imparatorluk edebiyatında belirgin olan çoğulluk öğesinin yanı sıra, kitaptaki deyişle, imparatorluğun düşünce dünyasındaki “tahakküm ve şiddeti” temsil eden öğeleri irdeler. Bu araştırmacıya göre, ulusal edebiyat anlayışı, “tek dilli, tek dinli ve tek dinli” bir edebiyat kurgulamıştır. Bu paradigmayı aşacak bir edebiyat anlayışının, “dillerin, dinlerin, etnik kökenlerin ve alfabelerin heterojen birlikteliğini” kavraE K İ M 2 0 1 4 yacak güçte olması gerekir. Tekçi ve tekleştirici yazınsal yaklaşım, doğal olarak bazı eğilimleri “merkezileştirir”, bazılarınıysa periferileştirir, kıyılaştırır. Bu tümelci anlayış, öncelikle edebiyat eleştirisinde başatlaşır; ulustoplum ve ulusdevlet bilincinin gelişmesine koşut olarak her alanda yeniden üretilir. Tekleştirici yazınsal gelenek, “kültürel ve edebi anlamda çoğulcu bir ideali” önemsemez. Buna karşın, imparatorluk edebiyatı, özyapısına uygun olarak çoğulcu bir yaklaşımla ve dönemin başat sanatsal, siyasal edimleri arasındaki “simgesel veya gerçek şiddeti” gözeterek ele alınmalıdır. Bu bakımdan on dokuzuncu yüzyıl Osmanlı edebiyatı, “kültürel çoğulculuk ve tahakküm arasındaki gerilim ilişkisi” gözetilerek doğru irdelenebilir. Öte yandan, Fatih Altuğ’un Osmanlı edebiyatının “ortak bir edebiyat alanından çok, kompartımanlara ayrılmış edebiyat alanlarından” oluştuğu savına eleştirel yaklaşmak gerektiği kanısındayım. Bu belirleme, ancak azınlıklar arasında ulus bilincinin güçlenmesi bağlamında anlamlı olabilir. Anılan araştırmacı, bu önesürümünü, “imparatorluğun her dilden, dinden ya da milletten edebiyatçısının eserlerini ortaya koyduğu birbiriyle temas halinde olduğu bir alan söz konusu değildi” saptamasıyla gerekçelendirir. Fakat hemen bu gerekçenin altında divan edebiyatında “farklı etnik ve dinsel kökenlerden” edebiyatçıların “Osmanlı üstkimliğinde erimiş olarak” ürün verdiklerini, “farklı milletlerin edebiyatları arasında bir ortaklık ya da paralellik doğduğunu” belirtir ve böylece yukarıdaki önesürümünü göreceleştirir. Osmanlı edebiyat(lar)ı belirgin bir “melezlik” özelliği taşır. Eğer etkileşimsiz bir yanyanalık olsa, melezlikten söz edilemezdi. Murat Cankara “Ermeni Harfleriyle İlk Türkçe Romanlar Üzerine” adlı bölümde Hasmik Stepanyan’ın “Emeni Harfli Türkçe Kitaplar ve Süreli Yayınlar Bibliyografyası 1727 1968” (2005) başlıklı çalışmasına dayanarak, toplam 1756 kitap, Ermeni tiyatro gruplarınca sahnelenen 366 tiyatro yapıtı ve 1840’tan sonra yayımlanan Mehmet Fatih Uslu 99 süreli yayın (dergi), 20 elyazması gazete ve derginin yayımlandığını belirtir. Burada verilen bilgilere göre, elyazmaları 14. yüzyıla, basılı yapıtlar 1727’ye, basın ise 1840’a kadar geriye götürülebilir. Söz konusu yapıtlar, 50’ye yakın şehirde ve 200’e yakın matbaada basılmıştır. Bu yayınların yüzde yirmi yedisi, yazınsal yapıtlardan oluşmaktadır. Johann Strauss’un “Osmanlı Rumlarının Osmanlı Edebiyatına Katkısı” başlıklı diğer yazında verdiği bilgilere göre, gayri müslimlerin Türkçe öğrenmelerindeki zorlukların yanı sıra, Tanzimat Reformları sonrasında “İmparatorluğun resmi gazetesinin yanı sıra, birçok vilayet gazetesi de hem Rumca hem Türkçe” yayımlanmıştır. Bu dönemde imparatorluk yönetimin benimsediği liberal politikalar, “vilayetlerdeki anadilleri Türkçe olan Rum Ortodoks cemaatinin büyük bir kısmının ‘yenidenHelenleştirilmesine” ortam hazırlamıştır. Neologos adlı İstanbul Rumlarının “barometresi” olan gazetede Batı’da uygulanan dil asimilasyonunun Doğu’da olmadığı anlatılır. Buna göre, “Doğu”, “farklı milletlerin, dillerin ve inançların teknik olarak ve üstünkörü birleştiği bir mozaiktir.” Osmanlı Rumları arsında özellikle “gerçek bir Osmanlı” olarak nitelendirilen Teodor Kasap (1835 1897), Osmanlıca ve Rumca yazan Giritli Andreya Kopasi Efendi (1856 1912), Kapadokyalı ve “Helenlik düşüncesinin ateşli bir savunucusu” ve Almanya’da eğitim görmüş olan Karolidi Efendi (1849 1930) gibi Rumların, imparatorluk edebiyatına katkıda bulundukları söylenebilir. Bununla birlikte, bütün bu potansiyele karşın, Rumların Osmanlı edebiyatına katkısı “şaşırtıcı ölçüde kısıtlı kalmıştır.” n (*) Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tanzimat ve Edebiyat: Osmanlı İstanbul’unda Modern Edebiyat Kültürü/ Yayına Hazırlayan: Mehmet Fatih Uslu, Fatih Altuğ/ Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları/ 608 s. K İ T A P S A Y I 1287 C U M H U R İ Y E T