Katalog

Carol Birch’ten “Jamrach’ın Canavarları” Gerçek canavarlar kim dersiniz? r Burcu ULUÇAY olununuz Londra’nın Docklands Bölgesi’ndeki Tobacco Dock’a düşerse bu devasa ambarın girişinde tuhaf bir ikili görürsünüz. Mülayim bir kedi sevecekmişçesine karşısındaki vahşi kaplanın gözlerinin içine bakan yedi sekiz yaşlarında bir çocuk heykelidir bu. Heykele ilham veren olay on dokuzuncu yüzyıl İngilteresi’nin toplumsal ve ekonomik koşullarının bir sonucu olarak yaşanmıştır denebilir. Egzotik hayvan ticareti, bu yıllarda İngiliz toplumunda en rağbet gören ekonomik uğraşılardan olmuştu ve insanlar dünyanın dört bir yanından büyük gemilerle getirilen yabanıl hayvanları görebilmek için gemilerin boşaltıldığı tersane ve limanlar çevresinde toplaşmayı âdet haline getirmişlerdi. Yine böyle bir günde, bir Bengal Kaplanı taşındığı sırada firar eder ve Londra sokaklarında başıboş koşmaya başlar. İşte, yedi sekiz yaşlarındaki o çocukla kaplanın buluşması Tobacco Dock önlerinde yaşanır. Muhtemelen karşısındaki kaplandan zarar görmeyeceğini düşünerek onu sevmeye yeltenen çocuk kaplanın dişleri arasından dönemin en ünlü egzotik hayvan ticaretçisinin müdahalesiyle kurtulur. Bu, Jamrach’ın Canavarları’ndaki “Tabiat Bilimci ve Egzotik Hayvan, Kuş, Deniz Kabuğu İthalatçısı” Charles Jamrach’tan başkası değildir. Carol Birch, bu olayı, anlatacağı hikâyenin başlangıç noktası tayin ede Y Gerçek olaylardan esinlenerek yazılan “Jamrach’ın Canavarları”, hayvanlarla arasına mesafe koyarak uygarlaşan insana dair çok önemli sorular yöneltiyor. rek Jamrach ile sekiz yaşındaki Jaffy Brown’ı bir araya getirir. Artık yetişkin olan anlatıcımız Jaffy için hayatına yön veren olaylar arasında kaplanla karşılaşması bilhassa önemlidir: “Ben iki kez doğdum. İlkin Thames’in o karanlık sularına doğru çıkıntı yapan ahşap bir kabinde, aradan sekiz yıl geçtikten sonra ise Anayol’da, kaplan beni ağzına alıp da her şey gerçek anlamda başladığında, bir kez daha.” Vahşi bir kaplana yem olmaktan son anda kurtulması değildir sadece Jaffy’nin ikinci kez doğmakla kast ettiği, bu karşılaşma aynı zamanda onu Jamrach’ın çalışanlarından biri yaparak egzotik hayvanlarla tanıştıracak, kuşların daracık kafeslere hapsedilmesini sorgulatacak, denizcilerle bir araya getirecek ve nihayetinde kendisini de bir denizci yapacak dünyanın kapılarını aralar. ENDÜSTRİLEŞMEYLE BİRLİKTE DEĞİŞEN YAŞAMLAR Jamrach’ın Canavarları’nı okurken hikâyenin zaman ve yer açısından belirgin olarak üç kısımda anlatıldığını fark ediyoruz. İlk kısım Londra’nın Doğu Yakası’ndaki fakir mahalleleri ve izbe sokakları mesken tutarken dönemin toplumsal ve ekonomik eleştirisini daha çok çocuk çalışanlar, hayvan koleksiyoncuları ve bunların isteklerini karşılayan hayvan ticaretçileri üzerinden yapıyor. İkinci kısımda, Jaffy sürekli rekabet halinde olduğu en yakın arkadaşı Tim ve aralarında ünlü denizci Dan Rymer’ın da bulunduğu bir mürettebat ile denize açılıyor. Bu seferin bir amacı balina avlamaksa diğer bir amacı da Londra’daki bir koleksiyoncunun özel isteği üzerine Endonezya topraklarında yaşadığı rivayet edilen Ora ejderhalarından birini canlı olarak yakalamaktır. Bu kısımda, denizcilikle ilgili ciddi bir terminolojinin kullanıldığını da belirtelim. Bu noktada, gerekli gördüğü yerlere çevirmen notları E K İ M 2 0 1 4 “Jamrach’ın Canavarları, gemileri batan birkaç denizcinin yaşama içgüdüsüyle birbirini yemesinin hikâyesi değil sadece. Roman çok daha fazlasını vaat ediyor.” ekleyerek güvertede çalışan denizcilerin hareketlerini gözümüzde daha net canlandırmamıza yardımcı olduğu için kitabın çevirmeni Kemal Baran Özbek’e teşekkür etmeliyiz. Birch’ün okuru yeniden karaya çıkardığı son kısımda ise açık denizden dönebilenlerin kendileriyle ve yaşananlarla hesaplaşmalarına tanık oluyoruz. İkinci kısmı okumaya başladığımızda, Londra’nın Doğu Yakası’na hâkim kokuları, sesleri ve görüntüleri, Jamrach’ı ve dükkânını, Jaffy’nin ve Tim’in ailesini ve egzotik hayvan koleksiyoncularını tamamen geride bırakıyor, kendimizi Pasifik Okyanusu’nun ortasında ve çoğunu tanımadığımız mürettebatın arasında buluyoruz. Bu denli keskin bir geçiş bir nebze bocalamamıza neden oluyor. Birch’ün dönemin Londrası’nı ve endüstrileşmeyle birlikte değişen yaşamları resmettiği kısımların heyecan dozu daha yüksek açık deniz serüveniyle birbirini kusursuz bir şekilde tamamladığını anlamamız çok uzun sürmüyor neyse ki. Anlatının en tehlikeli ve karanlık bölümleri kabul edebileceğimiz balina ve Ora avcılığı, ardından 65 gün boyunca iki balina sandalında verilen yaşam mücadelesi ancak bu şekilde daha geniş bir bakış açısıyla okunabiliyor. ORA EJDERHASI On dokuzuncu yüzyılda balina avcılığı büyük ölçüde popülerliğini kaybetse de özellikle yağı ve kemikleri için hâlâ balinalar öldürülüyordu. Egzotik hayvan ticareti ve balina avcılığı gibi tarihsel gerçeklikleri sürükleyici bir kurguyla harmanlayan Birch insanın doğaya karşı acımasızca davrandığının altını çiziyor sık sık: “…[Ora] kendisini bir kafesin içinde hapsedilmiş bularak hem hastalanıp hem de akıl sağlığını yitirdi. … Belki de ölmek onun kurtuluşu olacaktır. Böylelikle ruhu huzura erer. Oysa bizim şu an ona çektirmekte olduğumuz hayat balinalara yaptığımızdan bile daha beter bir eziyet.” Jaffy’nin kaplanla karşılaşması ise öyküde açıkça bir dönüm noktası olur. Bu andan sonra yaşananların ateşleyicisidir adeta. Benzer şekilde, yakalanan ilk balinanın güvertede parçalara ayrılması ve Ora ejderhasının ele geçirilmesi de denizcilerin bundan sonraki davranışlarını ve birbirleriyle olan ilişkilerini belirlemede aynı derecede önemlidir. Denizciler, ilk balinayla işleri bittikten sonra yola devam ederler “ama bu kez farklı birer kişiliğe bürünmüş şekilde.” Yakalanan Ora’nın kafese hapsedilerek gemiye taşınmasının ardından ise denizciler arasında daha büyük bir huzursuzluk baş gösterir. Ora vahşidir, önüne çıkan her şeyi herkesi öldürebilir ve yaban domuzlarını iki lokmada mideye indirmek onun türü için şaşılası bir durum değildir. Fakat kafese konulan Ora hiçbir şey yememeye, tepki vermemeye, sadece etrafına korkunç bakışlar atmaya başlar. “O yaratıkta şeytani, doğaüstü bir şeyler” olduğuna inanılır. Hayvanın denizcilerde yarattığı rahatsızlık ve ürperti duygusu öyle bir boyut alır ki Ora’nın gemiye kötü şans getirdiğine inanmaya başlar herkes ve okyanusun orta yerinde seyreden gemide hurafeler ayyuka çıkar. Balina avlamak üzere yola çıkan ve 1820’de Pasifik Okyanusu’nda batan Essex adlı balina gemisinin akıbetini hatırlayan gemiciler şu şarkıyı mırıldanmaya başlar: “Obur Jack dönüp doymak bilmez Jimmy’e şöyle dedi,/ Acıktım çok feci./ Obur Jack’e karşılık verdi doymak bilmez Jimmy,/ Geriye bir şey kalmadı, yemeliyiz biz kendi kendimizi.” Seyreden günlerde, Ora kafesten kurtulup dehşet saçtığında ve devasa hortumlar gemiyi alaşağı ettiğinde bu şarkı da gerçek anlamını bulmuş olur. Koca okyanustaki iki sandal dolusu insanın hayatta kalmak için neleri göze aldığını okuduğumuzda ister istemez şu soru takılıyor aklımıza: Jamrach’ın canavarları gerçekte kim? Egzotik hayvanlar ve balinalar mı yoksa onlara süs eşyası muamelesi yapanlar ve sorumsuzca öldürenler mi? Jamrach’ın Canavarları, gemileri batan birkaç denizcinin yaşama içgüdüsüyle birbirini yemesinin hikâyesi değil sadece. Açık denizlerde yaşananları kendi başınıza gelmiş gibi soluksuz okuyacaksınız, bu doğru. Ama hikâyeyi benzer deniz serüvenlerinden ayıran, yavanlıktan kurtaran ise Birch’ün tarih ve kurgu arasında kurduğu denge. Dönemin koşullarını ve insanlarını inandırıcılıkla resmeden ve yerinde detaylarla denizcilerin serüvenini besleyen bir kalem var karşımızda. Jaffy’nin ve diğerlerinin hayatlarına dâhil olarak on dokuzuncu yüzyıl İngilteresi’nde çocuk olmanın, çalışmak zorunda olan bir çocuk olmanın, kadın ve anne olmanın, arkadaş ve ağabey olmanın dahası doğayı diğer canlılarla paylaştığının bilinciyle hareket eden bir insan olmanın anlamlarını keşfediyoruz. n Jamrach’ın Canavarları/ Carol Birch/ Çeviren: Kemal Baran Özbek/ İthaki Yayınları/ 528 s. K İ T A P S A Y I 1287 S A Y F A 1 0 n 1 6 C U M H U R İ Y E T