Katalog

Y eryüzü Kitaplığı CELÂL ÜSTER [email protected] Leonardo da Vinci “Meryem’e Müjde” 147277 nımsarsanız, 2006 yılında, Kızılay’ın hazırlattığı Kurban afişiyle ilgili bir tartışma patlak vermişti. Sözünü ettiğim afişteki minyatürde, vahiy meleği olarak bilinen Cebrail bir kadın olarak resmediliyor, Hz. İbrahim ise yüzü açık olarak betimleniyordu. Diyanet İşleri Başkanlığı’ndan hemen bir açıklama yapılmış, “Hz. İbrahim’in yüzünün açık, Hz. Cebrail’in ise kadın gibi resmedilmesi İslam’a göre kesinlikle yasaktır” denilmişti. Bu anlayışa göre, “meleklerin yanı sıra Hz. İbrahim ve Hz. İsmail’in resmedilmesi dinen doğru değildi”. Buna karşılık, uzun yıllar Topkapı Sarayı Müzesi’ni yönetmiş olan, dünyanın önde gelen el yazması ve minyatür uzmanlarından Filiz Çağman, Kızılay’ın afişte yer verdiği minyatüre tepki gösterilmesini “bilgisizlik” olarak nitelemişti. Çağman’a göre, Hz. İbrahim’in yüzü hep açık resmedildiği gibi, Hz. Muhammed’in bile yüzü 13. ve 14. yüzyılların minyatürlerinde açık betimlenmişti. “Melekler de minyatürlerde hep resmedilmiştir” diyordu Çağman. “Meleklerin yüzünün kadın görünümünde çizilmesi, ona cinsiyet verildiği anlamına gelmez. Çizen, meleği nasıl hissediyorsa öyle tasvir eder. Erkeklerin güzeli olmaz mı? Uzun elbise giydi diye de kadın denemez, çünkü o dönemde erkekler zaten uzun elbise giyiyorlardı.” Prof. Dr. Metin And da, meleklerin cinsiyeti olmamakla birlikte, minyatür ustalarının meleğe güzellik vermek için kadından esinlediğini söylüyordu: “Hani melek yüzlü derler ya, bu söz oradan gelir”. And, “Eğer peygamber ve meleklerin yüzünün resmedilmesi yasak olsaydı, Osmanlı padişahları minyatür sanatını destekler miydi?” diye sormadan da edemiyordu. Evet, Kuran’da bildirilen melekler gerçekten de eril ya da dişil değildir. Ama meleklerin bazı minyatürlerde kadın suretinde betimlenmesinin “İslam’a göre kesinlikle yasak olduğunu” söyleyenlerin, Türkçede Melek’in erkek adı değil, kadın adı olduğunu unutmamaları gerekmez mi? Adlar da bir tür betimleme değil midir? Niyetim, bu tartışmayı durup dururken SAYFA 6 ? 10 OCAK Leonardo’nun kanatları... A yeniden gündeme getirmek değil elbette. Geçenlerde, The Guardian gazetesi yazarlarından Jonathan Jones’un, Leonardo da Vinci’nin tablolarındaki meleklerle ilgili yazısını okurken, altı yıl kadar önce gündeme düşen, ama aslında ülkemizde eskiden beri tartışılagelen bu konuyu anımsadım ve anımsatmak istedim. Yalnızca İslamiyetin değil, tüm dinlerin “inanç” yanı ile “kültür ve uygarlık” yanının ayırt edilmesi, birbirine karıştırılmaması gerektiğini bana bir kez daha düşündürdüğü için… TANRI’NIN HABERCİLERİ Pek çok dinde, kutsal varlık alanı ile maddi varlık alanı arasında bağ kuran tinsel varlıklar ya da güçler diye tanımlanabilecek meleklerin, “Tanrı’nın habercileri” olduğuna inanılır. İslamiyette çeşitli biçimlere bürünebilen, insana yalnızca büründükleri biçimde görünen ve sayısız denebilecek kadar çok olan melekler, kuşkusuz, yalnızca Osmanlı minyatürlerinde değil, dünya sanatının pek çok alanında betimlenmiş, resmedilmiştir. The Guardian’dan Jonathan Jones da, Rönesans hümanizminin simge adlarından Leonardo’nun resmettiği meleklerin bir özelliğini vurguluyor yazısında. Usta’nın meleklerinin “geleceğe giden yolu gösterdiğini” söylüyor. Bunu söylerken de, öncelikle Leonardo’nun henüz yirmilerindeyken, 147277 yılları arasında yaptığı “Meryem’e Müjde” adlı tablodan; daha doğrusu, o tabloda resmettiği meleğin, Meryem Ana’ya İsa’nın doğacağını müjdeleyen Cebrail’in “kanatlarından” yola çıkıyor. Jones’a göre, “geleceğe giden yolu” meleğin kanatları gösteriyor: “Leonardo, hayal edilebilecek en şaşırtıcı canlılıktaki melek kanatlarını gençlik dönemi yapıtlarından ‘Meryem’e Müjde’de resmetmişti. Bu kanatlar kullanışlı görünüyor belli ki, sanatçı, bir çift kanadın insan bedenine nasıl uyabileceği üstüne derinliğine düşünmüş. Genç Leonardo, bu resmi yaparken, Floransa’da uçan bir insanın betimini görebiliyordu kentin çan kulesinde, efsanevi mucit Daidalos’un kanatlı bir ortaçağ oyması vardı. Daidalos büyü ile değil, bilim ile uçmuştu. Balmumundan kanatlar yapmış, ama oğlu İkaros güneşe çok yakın uçtuğu için kanatlar erimişti.” Jones’un yorumuna bakılırsa, Leonardo, “Meryem’e Müjde”deki meleğin kanatlarında Daidalos’tan esinlenmişti. Gerçek kanatlar için yapılmış tasarımlardı bunlar. Leonardo, daha gençlik tablolarında, onu yaşamı boyunca büyüleyecek olan giz üstüne, bir uçma aygıtının nasıl yapılabileceği üstüne düşünmeye başlamıştı. Başka bir deyişle, “Meryem’e Müjde”deki melek, çizimleri Leonardo’nun not defterlerinde görülen uçma aygıtlarının bir prototipiydi. 15. yüzyılın sonlarına doğru, skolastik düşünce gerilemeye, yerini hümanist düşünceye bırakmaya başlarken, Leonardo da 1480’lerden başlayarak uçma aygıtları tasarlamaya koyulmuştu. Bu çizimlerde yarasalarınkini andıran kanatlar ve “pilot”un bu kanatları kendi kolları ve bacaklarıyla yönlendirebilmesini sağlayacak üzengiler, makaralar ve manivelalar göze çarpıyordu. Leonardo’nun bilimsel araştırmalarının odağı, elbette resim bilgisi üstüne çalışmalarıydı. İnsan gövdesine ilişkin kesit çizimleri de en azından başlangıçta bu amaca yönelikti. İnsan vücudunun nasıl çalıştığını anlamak istiyordu. Makinelerin işleyişi ile insan gövdesinin çalışması arasında ilişkiler kurmaya yönelmesi ise, sonunda onu doğadaki en önemli öğenin devinimi sağlayan güç olduğu düşüncesine vardıracaktı. Uçma tutkusuyla yanıp tutuşan Leonardo’nun, 1505’te, Floransa dolaylarındaki bir dağdan bir uçuş denemesi tasarladığı söylenir, ama bu denemenin sonuçları kayıtlara geçmemiştir. Hezarfen Ahmed Çelebi de, 17. yüzyılda kendi geliştirdiği kanatlarla Galata Kulesi’nden kendini boşluğa bırakırken, Leonardo’dan mı esinlenmiştir; yoksa her ikisinin esin kaynağı da, 10. yüzyılda Nişabur’da iki kapı kanadını kollarına takıp uçmaya çalışırken evinin ya da eski bir caminin damından düşerek can veren Müslüman Türk bilgini elCevherî midir, bilinmez… Bildiğimiz bir şey varsa, elCevherî bu tutkusunun bedelini canıyla öderken, Hezarfen’in de kendini Cezayir sürgününde bulmuş olduğudur. Leonardo’nun, insanoğlunun en büyük düşü olarak gördüğü uçma uğraşının izleri ise not defterlerindeki çizimlere yansımakla kalmamış, dinsel konulu tablolarındaki meleklerin kanatlarında da gözler önüne serilmiştir. Varsın, fiziksel olarak uçmayı başaramasın, Leonardo yapıtlarında ve çizimlerinde bilimin ve hayal gücünün kanatlarını takarak “uçmayı” başarmıştır aslında. “Düşgücü bilgiden önemlidir, çünkü bilginin sınırlı olmasına karşılık, düşgücü tüm dünyayı kucaklar” diyen Einstein geliyor aklıma. Leonardo da, “Meryem’e Müjde”deki meleğe insanoğlu için tasarladığı gerçek kanatları takarken, döneminin dinsel bağlarından özgürleşmenin peşinde olsa gerekti. Michelangelo’nun tersine, hiç de dindar olmadığı bilinen Leonardo’nun pek çok yapıtı dinsel konuları işliyordu; ama bunların hemen hepsi de sipariş üzerine yapılmış resimlerdi ve Rönesans İtalya’sında bir ressamın bu resimleri yapmadan yaşaması olanaksızdı. Ne ki, bilimle sanatı kaynaştıran bir yaklaşım getiriyordu bu resimlere Leonardo. Aslolan, onun yaratıcı dehası ve içindeki akılcı yaratma gücüydü. ? TÜRKÇEDE LEONARDO DA VINCI Paragone (Notos Kitap) Bilmeceler Kehanetler (Sel Yayıncılık) Yazılar (Yapı Kredi Yayınları) Leonardo da Vinci: Aklın Uçuşları/ Charles Nicholl (Everest Yayınları) Leonardo da Vinci/ Bruno Nardini (Can Yayınları) Leonardo da Vinci/ Gabriel Seailles (Yapı Kredi Yayınları) Leonardo da Vinci/ Serge Bramly (Agora Kitaplığı) Leonardo da Vinci/ Frank Zöllner (Remzi Kitabevi) Matematik ve Mona Lisa: Leonardo da Vinci’nin Sanatı ve Bilimi/ Bülent Atalay (Albatros Kitap) Leonardo da Vinci: Evren Bilimi ve Sanatı/ Alessandro Vezzosi (Yapı Kredi Yayınları) Leonardo da Vinci/ Elke Linda Buchholz (Literatür) Leonardo da Vinci/ Steve Augarde (İş Bankası Kültür Yayınları) TÜRKÇEDE LEONARDO ÜSTÜNE 2013 CUMHURİYET KİTAP SAYI 1195