Katalog

O Masumiyet Müzesi romandan müzeye uzanan yapısıyla benzeri kolayca bulunamayacak bir proje ya da hayata geçmiş bir yazar düşü. Orhan Pamuk Şeylerin Masumiyeti’nde, romanın müzeleşmesinin öyküsünü 1950’lerden 80’lere uzanan zaman diliminde İstanbul’daki gündelik hayatla, kendi yaşamından parçalarla birlikte anlatıyor. asumiyet Müzesi’nin romanında Kemal, daha Füsun’la ilk karşılaştığı andan itibaren onun dokunduğu, kullandığı eşyayı toplamaya başlamıştır. Tüm yaşananları da topladığı bu eşyaya bakarak anlatır. Füsun’u tamamen kaybeden Kemal, yıllar boyunca topladığı eşyayı sergileyeceği bir müze açmaya karar verir. Böylece, yaşadığı yıllara bir anlam verebilecektir. Bu müze, Fusünların Çukurcuma’daki evi olacaktır. Dünyanın belli başlı tüm küçük müzelerini dolaşır, en uygun örneği bulur. Masumiyet Müzesi’ni inşa ettirir. Bu müzenin kataloğu da roman biçiminde olacaktır. Yazması için Orhan Pamuk’a başvurur. Orhan Pamuk’un bu teklifi kabul etmesi ile de roman yazılır. “İlk başlarda resimli bir ansiklopedik sözlük biçiminde hayal ettiğim bu kitaptaki maddeleri sırayla okudukları zaman, okurlar bir roman okuduklarını da anlayacaklardı. (...) Bu ilk haliyle roman, Keskin ailesinin ve Füsun’un eşyalarının üzerinden hikaye edilen ansiklopedi görünüşlü bir aşk ve aile romanıydı.(...) Romanım, 1990’ların sonunda zengin ayrıntılarla uzun uzun notlandırılmış bir müze kataloğu şeklindeydi. Tıpkı notlandırılmış bir müze katalogunda olduğu gibi, önce bir eşyayı bir müzegezere tanıtır gibi okura tanıtıyor, sonra bu eşyanın kahramanımızda uyandırdığı hatıralara geçiyordum” (s.1517). Yazım sürecinde bu yapı Orhan Pamuk’a yetersiz gelmiş, Kemal’le Füsun’un aşklarını yeterince ifade edemeyeceğini düşünmüş. Ama müze “yapma” fikrinin karara dönüşmesini sağlamış. Şeylerin Masumiyeti, Orhan Pamuk’un Masumiyet Müzesi romanında yapamadığı şeyin yazıya dökülmüş hali. Çünkü artık bir müze ve içinde sergilenen eşya (şeyler) var. Onların öykülerini roman yazma endişesine kapılmadan yazmak da nispeten daha kolay. Çünkü Şeylerin Masumiyeti müzenin katalogu olsun diye kaleme alınmış. Orhan Pamuk, müze hayalini kurmasından başlayarak, müzenin nerede olması gerektiğine karar vermesini, müzenin kurulacağı yapıyı bulmasını, SAYFA 12 ? 31 MAYIS kuduğum Kitaplar METİN CELÂL ? Şeylerin Masumiyeti müzenin inşaatının başlamasını, aynı süreçte müzede sergilenecek eşyayı toplamasını anlatarak başlıyor. Müze binasının bulunduğu yoksul, bakımsız Çukurcuma mahallesinin yaşadığı değişimi, antikacılar, kafelerle dolu, sanatçıların bohemlerin ilgisini çeken bir yer halini alışını anlatırken aslında İstanbul’un yaşadığı değişimi de anlatıyor. Bu anlamda Şeylerin Masumiyeti, İstanbul (1. Baskı 2003, Yapı Kredi Yay.) kitabı ile de bağ kuruyor. Ülkemizde modernleşme bir bellek silme projesi olarak yaşanmış. “Şeylerin Katliamı” başlıklı bölümde Orhan Pamuk, “Cumhuriyetin ürettiği görece laik yeni kuşaklar, Osmanlı kültürüne, onun eşyalarına, eski yazı denen Arap alfabesiyle ve Osmanlıca’yla yazılı, basılı her şeye karşı da ilgisizdiler. Ne bu eski dili ne de eski eşyaları tanıyor, tanımak da istemiyorlardı” diyor. Geçmişten kalan her şeyi “yakarak, yıkarak, eriterek” yok etme tutkusunun sadece modernleşenlere has bir şey olmadığına inanıyorum. En muhafazakârlarımız bile konaklarını kat karşılığı apartman yapılsın diye verdi, dededen kalma bakır kaplar plastik kovalarla, leğenlerle değiştirildi. 50’li yıllardan itibaren yaşanan bu geçmişi tamamen yok etme harekâtı topyekun bir şey olmasaydı en azından muhafazakâr kesimlerin yaşadığı Fatih ve Üsküdar gibi semtlerde bir yerler, bir şeyler korunmuş olurdu. İstanbul da bugünkü görünümünde olmazdı. ROMANIN MÜZESİ... Orhan Pamuk, başlangıçta romanı ve müzeyi birlikte geliştirmeyi planlasa da sonuçta önce roman yayınlanıyor (İlk baskı 2008, İletişim Yay.) sonra müze açılıyor (2012). Yani romanın müzesi oluyor. Sanıyorum bunun dünyada bir benzeri yok. Çünkü, roman bir kurmaca. En gerçekçi romanda bile kurmaca yan ağır basıyor, yoksa ortaya çıkan metin roman olmaz anı olur, biyografi olur, en fazla “anıroman”, “biyografik roman” denilen melez ürünler ortaya çıkar. Oysa müze bir koleksiyonun son aşaması, sergilendiği yer. Sözlüğe göre “Müze, sanat ve bilim eserlerinin veya sanat ve bilime yarayan nesnelerin saklandığı, halka gösterilmek için sergilendiği yer veya yapı.” Orhan Pamuk’un Masumiyet Müzesi bu tanıma uymuyor, bir başka deyişle tanımı değiştiriyor. Pamuk müzesinde kalaba M Şeylerin Masumiyeti, Orhan Pamuk’un Masumiyet Müzesi romanında yapamadığı şeyin yazıya dökülmüş hali. lıkları temsil etmek değil tek tek bireylerin insanlığını ortaya dökmek istiyor (s.53). Bu noktada tanıma aykırı bir şey yok. Tek tek kişiler için kurulmuş birçok müze var ama bir roman için, o romanın kahramanlarının kullandıkları eşyayı sergilemek için müze kurmak tanıma aykırı. Çünkü bu noktadan itibaren müze “kurmak” yerine “yapma”ya başlıyorsunuz. Zaten Pamuk da hep “yapmak”tan söz ediyor. Manifestosunu da “yeni müzeler nasıl yapılmalı?” sorusuna cevap verebilmek amacıyla kaleme alıyor. 11 maddede sürekli “tek tek bireylerin hikayelerini anlatma”yı vurguluyor. Ama dediğim gibi yaptığı bu değil. O, kurmaca bir karekterin, bir roman kahramanın hayalini gerçekleştiriyor, romanın müzesini yapıyor. Müzenin yapılma sürecinin belgeselini çeken Demet Haselçin, “Pamuk’un küratörlüğüne ve enstalasyonuna tanıklık edeceğiz bu müzeyle. Bence müzenin ken disi büyük bir enstalasyon” diyor (Hürriyet Keyif, 6 Mayıs 2012). Gerçekten de Masumiyet Müzesi bir müze değil müze enstalasyonu. Çünkü Orhan Pamuk, romanda sözünü ettiği eşyayı toplamakla kalmamış. 83 bölümlük romana uygun olarak 83 kutuda sergilerken her kutuya yerleştireceği eşyanın sunumunu bir çağdaş sanat iş’i oluşturur gibi tasarlamış. O tasarıya uygun eşyayı bulamadığında imal ettirmiş. Örneğin ikinci kutuda yer alan çantayı “İstanbul’da sanatçılarla çalışarak üretmiş” (s.61). Sonradan üretilen sadece çanta değil, romana uygun gazete haberi, kupürü de üretiliyor, şirket logosu da, hatta 4213 sigara izmariti de... Orhan Pamuk tüm bu üretimi açık yürekle anlatıyor. Yani ne okuru ne de müze ziyaretçisini aldatıyor. Müzede izlediğimiz toplanmış ve üretilmiş eşyanın romana uygun olarak yerleştirilmesi, enstalasyondur. Günlük ve doğal malzeme ile birlikte fotoğraf, resim, ses ve videoyu kullanıyor ki bu da günümüz enstalasyon anlayışı ile birebir uyuyor. Tüm bunları “müze değil enstalasyon” diyerek bir tartışma yaratmak ya da yapılan işi küçümsemek için söylemiyorum. Aksine Orhan Pamuk’un İstanbul Çukurcuma’daki Masumiyet Müzesi bir müzeden öte bir sanat eseridir. Aynı şekilde Şeylerin Masumiyeti de bir müze kataloğundan öte bir eser. Masumiyet Müzesi’ndeki kutularda ne anlatıldığını daha iyi anlamak, romanla bağlantısını kurmak, tarihi arka planı hakkında bilgi sahibi olmak açısından müzeyi gezerken bir katalog olarak kullanılabileceği gibi müzeyi hiç görmeseniz de başlı başına bir kitap, bir anlatı olarak da okunabilecek bir nitelikte. Müze binasının satın alınışının, inşasının, müzenin yapılışının anlatıldığı giriş bölümünü sonraya bırakıp “Katalog” başlıklı bölümden 58. sayfadan okumaya başlarsanız görsel malzemeyle desteklenmiş yarı gerçekçi bir anlatı okumaya başlıyorsunuz. Bazı kutular halen hazır olmadığı için bazı bölümleri henüz yazılmamış 83 bölümlük bir anlatı. Şeylerin Masumiyeti’nde Orhan Pamuk Masumiyet Müzesi için tasarlayıp hayata geçiremediği planı yazıya döküyor. “Tıpkı notlandırılmış bir müze kataloğunda olduğu gibi, önce bir eşyayı bir müzegezere tanıtır gibi okura tanıtıyor, sonra bu eşyanın kahramanımızda uyandırdığı hatıralara geçiyor.” Müzede yer alan kutuların her birinin tasarlanış, yapılış öyküleri, o kutuda sergilenen nesnelerin, fotoğrafların, görsel ya da yazılı malzemenin öyküsü ile karışıyor. Anlatıcı Orhan Pamuk Şeylerin Masumiyeti’nin (2012, İletişim Yay.) gerçeklikte var olan kahramanı ise sık sık sözünü ettiği, “danıştığı” (!), “yardımını istediği”(!) Masumiyet Müzesi’nin Kemal’i de kurgusal kahramanı. İki ana kahraman olarak varlar kitapta. Füsun da tıpkı Masumiyet Müzesi romanında olduğu gibi tüm bu müze fikrinin esin kaynağı. Her şey onun için, onun anısının, aşkının yaşatılması için yapılıyor. Orhan Pamuk müzesini anlatırken resimler, fotoğraflar ve eşyanın yarattığı çağrışımlarla 50’lerden 80’lere İstanbul’u ve o yıllardaki hayatını samimi bir dille anlatıyor. ? 2012 CUMHURİYET KİTAP SAYI 1163 CUMH