Katalog

K M elih Cevdet Anday, “Ölümsüzlük Ardında Gılgamış Üstüne Bir Kaç Söz”de şöyle der: itaplar Adası M. SADIK ASLANKARA [email protected] [email protected] Muazzez... “ ‘Ölümsüzlük Ardında Gılgamış’ adlı şiirim, yıllar önce Gılgamış destanını ilk okuyuşumda doğmuştu içime. Destanın güzelliği değildi bunun nedeni, öyle olsaydı sadece sevmekle yetinirdim onu. Bence bir destan, içerdiği, çözümlenemeyen durumlar, yorumlara yol açıcı karşıtlıklar, konusundan ve zamanından soyutlanabilecek nitelikteki tartışmalı sorunlar ile etkileyebilir bir ozanı.” “Çelişkiler zinciri… başka bir deyişle, dostlukyengiyenilgi süreci ile, yabanıluygar, ölümlüölümsüz karşıtlığı arasındaki koşutluk, bende esinleyici bir etki yarattı.” Gerek Gilgameş’in gerekse Sumer tabletleriyle gün yüzüne çıkan öteki metinlerin şair, yazar yazıncılarımızın hangisinde ne gibi esinlere, hangi türden etkilere yol açtığı, ne türden dönüşümler yarattığı bu etkimedeki rolünün neler olduğunu kestirmek güç… Geniş soluklu bir araştırma zorunlu bunun için… Ancak yazınımızda uzak yakın Sumer esinlerinin, hem Doğu, Ortadoğu hem de Yunan, Roma, Batı söylenleriyle harmanlanmış halde, azımsanmayacak boyuta vardığı kestirilebilirmiş gibi geliyor bana. Nitekim Melih Cevdet de şiirine eklediği sözlerde, Gilgameş’e eğilirken Nuh, Odysseus, Menelaos, Faust, Tanrısal Komedya metinleriyle de ilişkiler kurduğunu dile getiriyor. Bütün bu etkilerin yansımalarının ilk elde yabancı dillerden, sonraları çevirilerden, son olarak da Sumerolog Muazzez İlmiye Çığ’ın yapıtlarından izler taşıdığı öne sürülebilir. Bu nedenle Muazzez İlmiye Çığ, Mezopotamya, özellikle de Sumer metinleriyle Gilgameş, tanrıça İnanna, tufan, Tevrat, kutsal metinler vb. açılımlarıyla öyle sanıyorum yazınımızda doğrudan etkide önemli bir paya sahip olmalı. İleride bu yönde çalışmalar yapılabilir, şimdilik işarette bulunmuş olayım ben. Çığ’ın, bilinen araştırmaları, incelemeleri, denemeleri dışında aslına bağlı kalmakla birlikte dramatik kurgulu İnanna’nın Aşkı (Kaynak, yedinci basım, 2011) adlı bir opera librettosu verimlemesi, Zaman Tüneliyle Sumer’e Yolculuk (Resimleyen: Ercüment Morgök, Kaynak, onuncu basım, 2012), Sumer Hayvan Masalları, (Resimleyen: Nazan Erkmen, Kaynak, dördüncü basım, 2009) adlı çocuk kitaplarını kaleme alması bu öne sürüşün yazınsal birer tilmizi olarak alınabilir pekâlâ. AYDINLANMAMIZIN BİR MUAZZEZ ARMAĞANI... Muazzez İlmiye Çığ, Atatürk devrimleriyle, bunun yol açtığı çığırla ortaya çıkan Anadolu Aydınlanmasının armağanı kuşkusuz. Bu nedenle gerek yazın, sanat gerekse ekin bilim düşünce dünyamızın kazandığı bu değer, SAYFA 22 ? 17 MAYIS dolaylı da değil, doğrudan Atatürk’ün armağanı olarak alınabilir herhalde. Çığ’ın özyaşamöyküsüyle bu yöndeki anlatıları da, bunu açık bir ilişki zinciri biçiminde sergiliyor zaten. Ancak biz, onu toplum olarak yenice tanımaya koyulduk denebilir… Özellikle son yirmi yıl içinde arka arkaya yayımladığı kitaplar, bir yandan onu alanının yetkesi bağlamında tanımamıza yol açarken, bu yapıtların yazınımız, daha genel anlamda tüm sanat, düşünce, ekin ortamımız için büyük bir kaynak oluşturduğu gerçeğini de kavrattı bize. Çığ’ın değerini, önemini bizden önce dünyadaki Sumeroloji bilim çevrelerinin, çiviyazısı uzmanlarının, müzecilerin, konuyla ilgili öteki bilimcilerin algılayıp kavraması, bilmesi, bizim, ancak yıllar sonra toplumca bunun ayırdına varmamız, bu bilinci taşıdığımıza göre doğrusu ya üzerinde durulacak önemde gözükmüyor artık bana. Türkçede yaygın söyleyişle Sümer, Sümerliler, Gılgamış ya da Gılgameş olarak anılsa da konunun yetkesi “Sumer”, “Sumeroloji”, “Gilgameş” (hatta sonradan “Bilgameş”) deyişlerini kullandığından ben de yazı boyunca buna bağlı kalma gereği duyduğumu söyleyeyim. Muazzez İlmiye Çığ’ın yayıncısı Kaynak, bu değerli bilimci, düşünceci yazarın yapıtlarıyla bizi buluştururken arka arkaya baskılar yapıyor. Demek ki toplumca bu değerimizin bilincine ermiş görünüyoruz, sevindirici bir sonuç bu. Onun salt bu konuya özgülediği kitaplarını sıralayalım ilkin: Kur’an İncil ve Tevrat’ın Sumer’deki Kökeni, Sumerli Ludingirra/ Geçmişe Dönük Bilimkurgu, İbrahim Peygamber/ Sumer Yazılarına ve Arkeolojik Buluntulara Göre, İnanna’nın Aşkı, Gilgameş, Bereket Kültü ve Mabet Fahişeliği, Uygarlığın Kökeni Sumerliler1 /Tarihte İlk Edebi Eserlerden Seçmeler, Sumerlilerde Tufan Tufan’da Türkler, Uygarlığın Kökeni Sumerliler2/ Sumerlilerde Günlük Yaşam… Yalnızca Sumerlilere özgülenmiş en az on kitap… Bu yapıtların yalnız bizim için değil, bütün diller, ekinler için önem taşıdığı ortada. Bunun böyle olduğu biliniyor kuşkusuz, ama üzerinde asıl durulması gereken yan, yazınımızın bir bütün halinde bu yolla aldığı etkilerden sonra yansıtabileceği bir vektörel değer olarak nerelerden kalkıp hangi yolları aşarak nerelere doğru vardığı, bugünkü aşamada bunun ne gibi yansıtımlar sergilediği gerçeği… Melih Cevdet Anday’ı örnek aldık, peki Mezopotamya ile Sumer’in bu yöndeki etkimeleri nerelere uzanmıştır dersiniz… SANATIMIZDA ANADOLUMEZOPOTAMYA DAMARLARI... Muazzez İlmiye Çığ’ın her yapıtının pek çok kez basılmış olması, yalnızca MezopotamyaSumer odaklı yapıtlarının toplam baskı sayısının yüze varması, konuya özgülenmiş on binlerce kitabın, binlerce okura ulaştığı anlamına geliyor. Hiç kuşku yok ki azımsanmayacak sayıda yazarın da bu metinlerle buluşmuş olacağı, dahası buluştuğu kestiri lebilir bu verilerden yola çıkıldığında. Böylelikle Çığ’ın, yazınımızın temel başvuru kaynaklarından biri olduğu olgusuyla yüz yüze gelmek kolaylaşıyor… Gerçekten ilk kez onun gün yüzüne çıkardığı veriler, kurduğu koşutluklar, bu yöndeki kimi öne sürüşler dikkate alındığında bütün bunlar, binlerce yıla yayılan zaman boyunca Mezopotamya ile Anadolu’nun birbirine giren kollarının günümüz anlatılarında nasıl bir yeraltı suyuna kaynaklık yaptığını göstermeye yetiyor. Öte yandan farklı kökenlerden beslenip gelen, bizim de ulandığımız Orta Asya, ÇinHint kültürleriyle Anadolu’da yerleşmiş ya da konup göçmüş daha başka kültürlerin bu damarla buluştuğu ortada… Ayrıca Çığ, bütün bunların kutsal kitaplar aracılığıyla nasıl taşındığının da kanıtlarını gösteriyor yapıtlarında. Örneğin Sumer yapıtı “Gilgameş”in en iyi biçimde korunmuş olan XI. tabletinde yer alan tufan öyküsünün Tevrat’a, sonrasında ötekilere nasıl taşındığının ipuçlarıyla bağlantılarını verirken o, bunun nasıl evrensel bir izleğe dönüşmüş olduğunu da kavrıyorsunuz yanı sıra. “Binlerce yıl Mezopotamya’da ve komşu ülkelerde sevilen bir destan olarak varlığını korumuş, her çağdaki insan(ın) onda kendini bul(duğu)” bu kaynak metnin, kendinden sonra gelen “Yunan, Hint ve Kuzey Avrupa destanlarına örnek ol(duğu)” da söylenebilir. (Gilgameş, on üçüncü basım, 2011, 80) Bu metinlerin Doğu kökenliler kadar Batı kökenlilerin de atalarından biri olduğu, metinler arası kimi ilişkilenişlerin bu yolla ortaya çıktığı anlaşılıyor böylece. O halde Sumer kaynak metinlerinin, ama özellikle Gilgameş söyleninin bu çerçevede Homeros’tan antikçağ Yunan metinlerine, Dedekorkut anlatılarından Shakespeare’e, oralardan günümüze uzanacak biçimde sorunsal, izlek, hatta biçem bağlamında serpinti de olsa uzak etkimelerle esinlere yol açtığı kestirimi, güçlü bir olasılık olarak geliyor önümüze. Hele günümüz yazınında metinlerarasılık güçlü bir eğilim olarak da sürerken… Demek ki yazınımızın temeline MezopotamyaAnadolu başlığı altında bir dizi estetik kavrayış konulmasını, öykünmeci bir tutummuş gibi almak doğru değil. Buna göre biz Tufan, İnanna, Gilgameş (Bilgameş) söylencelerinin modern temelde yeniden dönüştürümüyle yeni yaratımların önünü açabiliriz pekâlâ… Nitekim bu yönde güçlü bağların kurulabileceği pek çok yapıt var karşımızda. Ayla Kutlu’nun Kadın Destanı (1994) romanı bu doğrultuda örneklenebilir. Kaldı ki bunların Türkçeyle ilgisi konusunda geniş kanıt, bağ, öne sürüş yaygınlığı söz konusu… “UYGARLIĞIN KÖKENİ SUMERLİLER”... Muazzez İlmiye Çığ’ın verimlediği, bizim Sumer metinleri olarak altını çizebileceğimiz bu yapıtlar, bir biçimde uygarlığın kökenini ele verirken, bizim de bir açıdan kendimize dönük kurabileceğimiz yaklaşımla ekinsel bağlar da ortaya çıkıyor… Bunu yine Çığ’ın dile getirişiyle Gilgameş üzerinden yürütmek olası. Şu satırları Çığ’dan alıntılıyorum: “Türk destanları ile Sumer destanları arasındaki başlıca bağlantıyı bize veren, Tufan olayını anlatan kahraman Bilgameş /Gilgameş’tir. (…) Bilgameş/ Gilgameş adının ilk hecesi olan ‘gil’ işaretinin bir de ‘bil’ okunuşu var. Sumerologlar arasında bu işaretin gil mi, bil mi okunacağı hep tartışılmaktadır. Sumerlilere göre adın anlamı, ‘çok bilgili olan, her şeyi bilen’dir. O, dünyanın bütün bilimlerini öğrenerek, onları yazdırarak gelecek kuşaklara aktarıyor. O, sır olanları açan, Tufan’dan önceki olayları bilen, bilgelik tanrısı tarafından bilgelikle donatılan bir kahramandır. Şimdi adın ilk hecesini ‘bil’ olarak okuyacak olursak ‘Bilgameş’ oluyor. Eski Türkçede ‘bilga’, ‘bilgan’, ‘bil’ kökünden ‘bilen’ anlamında.” (Sumerlilerde Tufan Tufanda Türkler, yedinci basım, 2011, 120, 121) Çığ, Uygarlığın Kökeni Sumerliler’in ilk cildi (Tarihte İlk Edebi Eserlerden Seçmeler) ardından Sumerlilerde Günlük Yaşam’ı odakladığı ikinci cildini Kasım 2011’de yayımlarken bir kez daha Gilgameş/ Bilgameş okunuşuna değiniyor. “Bilgameş’in Öleceğini Bildiren Rüyası” başlıklı bölümde, “bu konuya ait metinler üzerinde çalışıp yayımlayan Niek Veldhunis(’in) The Solution of the Dream: A New Interpretation Bilgames’ Death isimli (.) makale(sin)de Gilgameş adını Bilgames olarak oku(duğunu)” belirtiyor. (184) Bunların ardından, sonuç olarak gerek yazınımızda gerekse öteki sanat alanlarıyla türlerindeki verimleme çalışmalarının kökeninde, yararlanılabilecek önemli bir damar bağlamında çıkıyor karşımıza Mezopotamya ile Anadolu. Her okuryazar kadar her okurla her yazarın ayrı ayrı başucunda bulunması gereken kaynak kitaplar bunlar… Sevgili Muazzez İlmiye Çığ, kimileri yüz çevirebilir belki, ama ne güzel yakışıyorsunuz siz toplumumuza, ne güzel yakışıyorsunuz Atatürk’e, onun 19 Mayıs’ına! Gençlerin, en gencimiz olarak da Muazzez İlmiye Çığ’ın 19 Mayıs’ını gönülden kutluyorum efendim… ? 2012 CUMHURİYET KİTAP SAYI 1161