Katalog

Y Joseph Conrad’ın Lord Jim’i CELÂL ÜSTER eryüzü Kitaplığı celaluster@cumhuriyet.com.tr İki çevirinin öyküsü apishanelerden çok yazar, ozan yetişmiştir, ama çevirmenliği de ıskalamamak gerekir; hapishane, çeviri uğraşı için “eşsiz” bir mekândır. Hasan Fehmi Nemli’yle dostluğumuz 12 Mart günlerinin Mamak Askeri Cezaevi’ne dayanır. “Yazma”nın da, “çevirme”nin de ağababası “okumak” değil midir? Hasan Fehmi’nin de Mamak’ta yan gelip yatanlardan değil, dik oturup okuyanlardan olduğunu anımsıyorum. Bu okumaların selleri, bugünlere bir çevirmen bıraktı. Hasan Fehmi pek çok çeviri yaptı şimdiye. Rousseau’dan, Voltaire’den, Lord Dunsany’den, Antoine Galland’dan, Pratt’tan. Ama son aylarda bence çok önemli iki çevirisi art arda yayımlandı. İlkin Dost Kitabevi Yayınları’ndan Edgar Allan Poe’nun Bütün Öyküleri çıktı. Poe’yu, İletişim Yayınları’ndan Joseph Conrad’ın Lord Jim’i izledi. Çevirmen gözüyle bakıyorum da, az buz iş değil. Dile kolay, Poe’nun öyküleri “Kızıl Ölümün Maskesi”, “Kuyu ve Sarkaç”, “Amontillado Fıçısı”, “Morgue Sokağı Cinayeti”, “Altın Böcek”le bitmiyor. Her biri yaklaşık 370 sayfalık üç cilt. Memet Fuat’ın, Tomris Uyar’ın çevirilerini anımsıyorum. İthaki’den birkaç yıl önce Dost Körpe çevirisiyle çıkan Bütün Öyküler’i anımsamamak olanaksız. İster istemez merak ediyor insan. Bir çevirmenin, bütün bunlara karşın, Poe’nun tekmil öykülerini çevirmeyi göze alabilmesi için güçlü bir neden olmalı. “Poe, 30 yıldır benim başucu yazarım,” diyor Hasan Fehmi. “Siracett’in Fransızca’dan yaptığı çeviri dahil bugüne kadar yapılan neredeyse tüm Poe çevirilerini okudum. Memet Fuat ve Tomris Uyar’ınkiler dahil hiçbirini yeterince tatminkâr bulmadım. Benim Poe okumaktan aldığım zevki, eşimin dostumun ve genel olarak Türkçe’den başka dil bilmeyen insanların da almasını istedim. Poe çevirmeye on yıl önce başladım. Zaman zaman Poe çevirmeyi bırakıp araya başka çeviriler (1520 çeviri) sıkıştırdım. Poe’ya ise net 6 yılımı verdim. Daha önce çevrilmiş bir kitabı yeniden çeviren bir insanın önceki çevirileri aşmak gibi bir iddiası olmalı bence. Daha öncekileri geride Edgar Allan Poe’nun Bütün Öyküler’i bırakacak bir çeviri ortaya çıkarılmayacaksa yapılan iş beyhudedir.” Hasan Fehmi, Poe’nun yıllardır başucu yazarı olduğunu söylerken, 70’lerden bu yana okumayı bırakmadığım Borges geçiyor aklımdan. Her çevirmenin, gözde yazarını tümüyle çevirmek gibi bir düşü vardır. İspanyolca bilseydim, Borges’i tüm anlatılarıyla çevirmek istemez miydim? Bu konuda yeterince tutkulu olsaydın, diyorum kendi kendime, sırf Borges çevirmek için İspanyolca öğrenmeye kalkışırdın. Daha önceki Poe çevirilerine gelince, Memet Fuat’a ve Tomris Uyar’a saygımdan eksilen bir şey yok. Ne ki, hep tartışıldığı gibi, zamanın çevirileri de eskittiğini, klasikler ve modern klasiklerin hiç değilse otuzkırk yılda bir yeniden ele alınmasının iyi sonuçlar verdiğini de düşünmeden edemiyorum. Yine de, “Peki, Hasan Fehmi, öncekileri geride bırakan bir Poe çevirisi çıkarmış mı ortaya?” diye sorduğunuzu duyar gibiyim. Bence, çıkarmış. Bu konuda yapılacak kapsamlı bir çeviri karşılaştırması, çeviri uğraşına gönül ve emek verenlere katkıda bulunabilir. Hasan Fehmi, Poe’ları çevirirken, öykülerin İngilizce asıllarının yanı sıra Fransızca çevirilerini de göz önüne almış. Poe’nun Avrupa’da tanınmasına Charles Baudelaire ve Stéphane Mallarmé gibi iki büyük Fransız ozanın el verdiğini biliyoruz. Çevirinin aslında bir yorum denemesi olduğu kanısında Hasan Fehmi. Baudelaire’in çevirileriyle de yetinmemiş. Baudelaire’den eksik kalanları birlikte çevirerek tüm Poe öykülerini tek ciltte yayımlayan JeanMarie Maguin ile Claude Richard’ın çevirilerini de gözden geçirmiş. İngilizce’den Türkçeye aktardığı her tümceden sonra Fransızca’da nasıl söylendiğine ve Türkçe çevirilere tek tek bakmış. Sonuçta, Hasan Fehmi’nin kendi yeni yorumu çıkmış ortaya. Çeviriyi bir süreliğine bir yana bırakıp, bir zamanlar Avrupa’nın Baudelaire’le keşfettiği Poe’nun, günümüzde yeniden ilgi odağı olmasının, Gutenberg’den indirilen ekitaplar arasında Poe’nun yapıtlarının en başlarda yer almasının hangi nedenlere bağlanabileceğini soruyorum. “Poe aslında Baudelaire’den bu yana her zaman ilgi çekmiş, kısa öyküye verdiği biçimle, polisiye ve bilimkurguya getirdiği yeniliklerle sürekli araştırma ve incelemelerin, akademik tartışmaların odağında yer almış,” diye yanıtlıyor Hasan Fehmi. “Öykülerinden yapılan filmlerin sayısı hiç de az değil. Ayrıca kahramanı Poe olan romanların, çizgi romanların yazılması çizilmesi ki Poe’dan esinlenen öyküler yazılması da şu sıralarda yeni bir trend kapitalizmin her şey gibi Poe’yu da metalaştırması, Poe haftaları, Poe yılları ilan edilmesi sanırım bu süreçte etkili olmuş olabilir. Ayrıca insan ruhunun karanlık noktalarında bu kadar ustalıkla dolaşmış bir yazarın zaman zaman unutulur gibi olsa da yıldızının yeniden parladığını, insanların onu yeni bir bakış açısıyla yeni yeni şeyler keşfederek okduklarını görmek şaşırtıcı olmasa gerek.” Gelelim, Conrad’ın Lord Jim’ine. İnsan ruhunun derin dolambaçlarında bir yolculuk olarak nitelediğim Lord Jim, Conrad’ın, H Joseph Conrad Edgar Allan Poe Nostromo’yla birlikte en iyi iki romanından biri bence. Ustanın, İngiliz dilinin olanaklarını zorlayan üslubu, 20. yüzyılın hemen başında yayımlanan bu romanda da karşımıza çıkar. Peki, okurun karşısına dikilen bu zorlu üslup, çevirmenin karşısına ne gibi zorluklar çıkardı? Hasan Fehmi’nin verdiği yanıt, titiz bir araştırmanın çeviri uğraşında az payı olmadığını koyuyor ortaya: “Conrad’ın İngilizce’nin olanaklarını zorladığı doğru, ama ben eski metinlere 18. yüzyıl, 19. yüzyıl metinlerine yeterince aşinayım. Çeviriyi yapmadan önce metni baştan sona dikkatli bir şekilde okuyor, ne anlatıldığı hakkında net bir fikir sahibi oluyorum. Önsözleri, sonsözleri, mümkünse roman hakkında yapılan değerlendirmeleri ve eleştirileri okuyorum. Çeviriye başladığımda ne diyeceğimi esas olarak biliyor oluyorum. Lord Jim‘de de Philippe Neel’in (sanıyorum 1905 tarihli) Fransızca çevirisiyle Odette Lamolle’un 1970’lerden sonra yaptığı Fransızca çeviriden ve yine bir Conrad uzmanı olduğunu düşündüğüm Sylvere Monod’un yol göstericiliğinden çok yararlandım.” Conrad, çoğu kez, doğanın değişmez kayıtsızlığıyla karşı karşıya kalan bireyin konumunu, bu konumdan doğan ruh hallerini yansıtır. Doğa ise, öncelikle denizdir Conrad’ın gözünde. Yıllarca denizlerde yaşayan Conrad, çoğunlukla denizlerdeki yaşamı anlatır. Bu da, ister istemez, denizcilik ve gemicilik terimlerini taşır yapıtlarına. Bu terimler, üslup dışında, ikinci bir güçlük çıkarabilir çevirmene. Gel gör ki, denizcilik terimleri Hasan Fehmi’yi pek fazla uğraştırmamış. Denizciliğin kendini en iyi hissettiği alanlardan biri olduğunu, denizcilik terimlerinin yabancısı olmadığını, üstelik her terimi sonradan Andreas Tietze ve Henry&Rene Khane’nin The Lingua Franca in the Levant’ına bakarak doğruladığını söylerken, hafifçe gülümseyerek, “Mamak’ta senin bir ara bir denizcilik terimleri sözlüğü hazırlamaya niyetlendiğini hatırlıyorum,” diyor. Gülümsemeden edemiyorum ben de. Durduk yerde ummanlara açılan bir terimler sözlüğü hazırlamaya, ancak dört duvar arasında enginlere yelken açma özlemiyle yanıp tutuşan biri cesaret edebilir diye geçiriyorum içimden. Peki, Conrad’ı büyük ustalar arasına katan, yalnızca o inanılmaz üslubu, roman tekniğine getirdiği yenilikler mi? “Conrad, bana kalırsa, insan ruhunun derinliklerine ve evrensel kavramlara ilişkin can alıcı sorular soruyor,” diyor çevirmenimiz. “Daha doğrusu anlattığı ‘durum’lar okuyucunun kendisine bu soruları sormasına neden oluyor. Sorular evrensel, yanıtlar geçicidir. Sadece içinde bulunulan dönem için geçerlilikleri olur. Değişen zamanla yanıtlar geçerliliğini yitirir, ama sorular hep önemini koruyarak zamana direnir. Lord Jim’de de, egzotik bir coğrafyanın ve çekici bir serüvenin fon oluşturduğu, zaman içinde ileri geri giden, iç içe geçmiş Marlow anlatısıyla dostluk, yiğitlik, mertlik, cesaret, aşk, vefa gibi bir yığın soru soruluyor. Bu yüzden Conrad anlatıları zamana daha uzun süre direnecek gibi görünüyor…” ? CUMHURİYET KİTAP SAYI 1022 SAYFA 6