Katalog

Salih Özbaran'dan "Yemen'den Basra'ya Sınırdaki Osmanlı' Osmanlı tarihine smırdan bakıs Prof. Dr. Salih Özbaran "Yemen'den Basra'ya Sınırdaki Osmanlı"da Türklerin Arap ülkeleriyle "sınırlı" tarihine önemli bir ışık tutmakla kalmıyor, Osmanlı yayılmasının sorunlarını da çağdaş tarihçiliğin verileri ışığında tartışıyor ve çözümler getiriyor. Bu bağlamda Osmanlı İmparatorluğunun güney sınırlarını incelerken diğer toplumların tarihlerinin de ihmal edilmemesi gerektiği vurgulanıyor. Aynı zamanda bugün artık sadece Amerikalı ve İsrailli tarihçilerin yazdıklarıyla da Yetinilmemesi gerektiği üzerinde duruluyor. ~l Zekİ ARIKAN yaptı ve teslım ettı Bu araştırma ona o ka dar yenı ve genış uf uklar açtı kı çalışmalarına Ingıltcre ve Portelaz arşıvlerınde devam cttı Bu alanda gunumuzun seçkın tarıhçılen ve uzmanları arasında yerını aldı OsmanlıPor tckız dışkılerınde uluslararası bır ısun olarak yurtdışında yapılan onca semıner, sempozyum ve kongre çalışmalarına katıldı Dahası kımı araştırmaları Arapçaya çevrıldı Saddam'ın 1991 yılında Kuveyt'ı ışgalı ve Amenka'nın mudahalesıyle başlayan sıcak gelışıneler, başta Irak olmak uzere uzennde yaşadtğımız, Frenklenn Orta Doğu / Yakın Doğu olarak adlandırdığı coğrafyayı sonu hâlâ kestırılemeyen bır kargaşa ortamına sürukledı Bu durum bolgenın geçmışıne duyulan ılgıyı de arttırdı Prot Özbaran bu çerçevede yıllardan ben butun bu olayların geç mışle de bağlantısını kurarak gazete ve dergılerdekı yazılarıyla kamuoyunu bdgdendırıl'ın Anadolu'da yaydma sıyasetıne ağır bır darbe vuran Yavuz Sultan Selım'ın bır sure sonra Memluk Sultanlığı tuertne yuruyeceğı doğrusu pek tahmın edılmıyordu Nıtekım Fernand Braudel, "1516ve 1517'lerdeTurklerın Kahıre Sullanlarına karşı zaler kazanacağını kım onceden kestırebdırdı " " dıye sor•" maktadır Bu soru, tahmın ve raslanıılann otesınde yanıtlanabılır herhalde Nıtekım Özbaran, Mısır'ın (ethını haklı olarak, Osmanlı Memluk rekabet ve dışkılennde, ekonomık, sıvasal ve askcrı gelışmeler bağlamında ele almakta ve değerlendırmektedlr (s. 118 127) Osmanlıların Mısır'a ındıklerı zaman Hınt Okyanusu, Porıekız Imparalorluğu'nun bır golu halıne gelmıştı Portektzlder Hındıstan'a "baharatı ve Hınstıyanlığı" bulmak ıçın geldıklerını ılerı suruyorlardı Fakat Imparator Ferdınand'ın Kanunı katındakı elçısı sağlamaya başlamıştır (XVIII yüzydda da boyle bır ters ışleyış kahve tıcaretınde kendı nı gosterecektır) 1625 vdında bır Osmanlı gozlemcısı olan Omer Talıp, baharat tıcaretı nın yon değıştırmesının doğurduğu tehlıkeyı şoyle açıklıyordu "Şımdı Avrupalılar butun dunyayı tanıma yı oğrendder, gemderını her yere gonderıyor lar ve onemlı lunanları ele geçırıyorlar Eskı den Hındıstan, tndus ve Çın malları Suveş'e gelır vc Muslumanlar tarafından butun dun yaya dağıtdırdı Fakat şımdı bu mallar Porte kı/, Felemenk ve Ingılız gemılerıyle l'rengts tan'a taşınıyor ve oradan butun dunyaya da ğdıyor Osmanlı devletı, Yemen kıyılannı ve oradan geçen tıcaretı ele geçırmclıdır, aksı halde çok geçmeden, Avrupaldar Islam ıdke lerıne hukmedeccklerdır" Ote yandan Osmanlı Imparatorluğu, gu neyde ele gcçırdığı yerlerde askerı, tıcan, malı ve yonetun alanında orgutleme yoluna gıttı Mısır, Yemen, Basra, Lahsa ve Habeş'ın merkeze uzaklığı, buralarda tunar duzenın den larklı bır malı orgudenmeyı gercktırıyor du Arazı gelırlen, tıcan mallardan alınan vergıler, kıra bedcllerı, gumruk (ıskele) gelırlerı ıltızama venbyor ve elde edden nakıt, as ken ve ıdan gıderlcre aynlıyortlu Kalan para ırsalıye adı altında merkeze gonderılıyordu Gelırler, onemlı olçude baharat tıcaretının 1560'tan sonra bır sure daha canlanmasıyla anış gostermıştı Bu artış, yukanda değınddığı gıbı CJsmanldarın Kuıldenı/.'den Basra'ya kadar genış bır alanda orgutlenmesrne bağlt gorunmcktedır SINIR BEKÇİLERİ Ayn bır başlık altında ıncelenen " Yemen'ın Osmanb Butçelerı" dıkkate değer venler ıçermektedır (195 205) Yapdan sayım lar, duzenlenen kanun kanunnameler, bu bolgelerdekı Osmanlı du/cnrnın anlaşılması na onemlı bır katkıda bulunmakladır Prot Mantran ın yayımlamış olduğu Basra Kanunnamelen buyuk bır değer taşımaktadır Gonulluyan, Mustahhzan, Azeban ve Merdan gıbı gruplar, Osmanlı ekonomısının "sınır bekçden" olarak gorulmektedır Bunların bırer vergı multezımı olarak gorev yapmalan da şaşırtıcı değddır Osmanlılann Hınt Okyanusu'na açdmaları, ateşlı sdahlann Islam dunyasına vayüması sonucunu doğurmuştur. Ateşlı sdahlan Avrupa'dan alan Turkler, bunları daha da gelıştırdder Donemın mey dan savaşlarında top, belırleyıcı rol oynadı Daha II Bayezıt donemınde, Portekız'e karşı kullandmak uzere padışah tarafından Memluklere top, tufek ve barut gonderdmıştı Portekız egcmenlığının Hındıstan'da kurul duğu sıralarda, top dokmek uzere oraya Osmanldar taratından pek çok usta gonderd mıştı Portekız kaynaklan, XVI yuzyd başlarında Hınt Okyanusu çevresınde tuleklı Rumes ya da Turcos'tan söz etmektedırler Açe Sultanı'nın Portekızldere karşı koymak ıçın lstanbul'dan ıstedığı yardım da karşdıksız kalmamıştır Buraya top, muhımmat ve top dokum usıalan gonderdmıştır Osmanldarın guneyde yaydması, genış bır alanda egemenlık kurması, orgudenmesı, tı caret yollannın yon değıştırmesı ve bunun sonuçlan oteden ben tanhın çekıcı konulan arasına gırmektedır Ancak bu konuda arşıv belgelenne dayalı olarak yapdan araştırmaların "vak'anuvıs" yontemlerıyle hazırlanan eserlenn sorunlan çözmek ıçın yeterh olmayacağını vurgulayan Prof Özbaran, soruna dunya tanhçdığı bağlamında yaklaşmaktadır Ovgu yada yergı edebıyatı yaparak sorunları çözumlemeye çalışmak da yeterlı değddır Ne yazık kı tanhın ıdeolojdc ya da polıtdt bır malzeme olarak kullandması suruyor Burada Ozbaran'ın yuzde yuz nesnel olmak ya da bırçok soruya açık seçık bır yanıt aramak gıbı bır saplantı ıçıne duşmedığını goruyoruz Osmanlının guney siyasetı, Türk ve Portekız arşıvlennın, yığınla araştırmanın ışığında ele alınmış ve doyurucu sonuçlara varılmıştır Osmanlının bu bolgeleıdekı tarıhsel varlığını ve gunumu/le bağlantısını ortaya koyan bu eserın buyuk bır boşluğu doldur duğuna şuphe yoktur • Yemen'den Basra'ya Sınırdaki Osmanlı/ Salih Ozbaran/Kıtap Yaymevt/l'îü ı K İ T A P 1 %0'h ydlarda Istanbul Edebiyat Fakıdtesı'nı kazanıp onun bır çeşıt yurdu ışlevı gorcn Çapa Yuksek Oğretmen Okulu'na gırdığım gunlcrde, benden uç sınıf ılcnde bır arkadaşımın "OsmanlıPortekı/" dışkılerı uzerıne bırbıtırme tezı hazırladığına tanık oldum Doğrusu o tanhlerde Hammcı çevırısı, Uzunçarşılı'nın klasıkleşmış Osmanlı Tarıhı, Saffet'ın Tarıhı Osmanı Encumcnı Mecmuası 'ında (TOEM) çıkan bırkaç makalesı dışında, Turkçedc bu konuda doyurucu bır çalışma pek yoktu Braudel'ın adını şoyle bır duymuştuk, ama onun dıştnda bu konularda çalışan tarıhçdenn adlannı bıle bılmıyorduk Yalnız o yıllarda, Osmanlı Imparatorluğu'nun gerılemesını ve çokuşunu, Doğu ticaret yollarının değışmesınde arayan kımı tarıhçıler, dıkkate değer araştımı alara gırışmış bulunuyorlardı Bu tarıhçılerden bırı de o zaman genç btr doçent olan, ne yazık kı çok erken yaşta yıtırdığımız Cengız Orhonlu ıdı Orhonlu bu alandakı çalışmalarını Osmanlı Imparatorluğu'nun Guney Sıyasetı Habeş Eyaletı (1974) başlıklı kapsamlı bır eser ortaya koyuncaya kadar surdurdu Işte Yuksek Öğretmenlı arkadaşımız S.ılıh Ozbaran'ın bıtırme tezını oneren vc yoneten de bu genç bılım adamı ıdı Özbaıan, o /.aman bır oğrencının yararla nabdeceğı eldekı sınırlı malzemeyle vetınme dı Yabancı dıldc yazılmış eserlerı taradı Başbakanlık Arşıvı'ne (bugunku Başbakan lık Osmanlı Arşıvı) de gırdı Orada bulabıldiğı ozgun malzemenin de desteğıyle tezını mekten gen kalınadı Onun elımızde bulunan, kırk yıllık bır bırıkımın, çabanın urunu olan son kıtabı, Turklerın Arap ülkeleriyle "sınırlı" tarihine onemlı bır ışık tutmakla kal mıyor, Osmanlı yayılmasının sorunlarını da çağdaş tarihçiliğin verılen ışığında tartışıyor ve çozumler getiriyor Bu bağlamda Osmanlı împaratorluğu'nun guney sınırlarını ınceler ken dığer toplumların tarihlerinin de ıhmal edilmemesi gerektiği vurgulanıyor Aynı zamanda bugun artık sadece Amerikalı ve tsra ılL tanhçılenn yazdıklarıyla da yetinilmemesi gerektiği uzennde duruluyor Bunun tersını dile getırmek gerekır kı o da gunumuzde Körfez'den, Basra'dan, Yemen'den geçmışe bakılırken buralarda Osmanlı'nın tarıhsel varlığını reddetmeyen bır anlayışuı teslım edılmesıdır. ZENGİNÜĞİN KAYNACl Osmanlıların XV yuzyılda Istanbul'u alıp Balkanlar'da hlzlı bır yayılma surecıne gırdı ğı sırada Portekız ve Ispanya, baharalın ve Doğu'nun zengrnlığının kaynağma gıtmek ıçın yenı yollar aramaya başlamışlardı Bu ça balar yenı bır anakaranın ve Hındıstan yolunun bulunmasıyla sonuçlandı Portekız'ın baharat yolunu Guney Airıka kıydarına kay dıtmaya çalışması, Akdenız'ın tıcaretı ve ekonomık bakımdan sonmcsınde onemlı bır rol oynadı Bu ticaret volları u/erınde bulıı nan Islam ulkelen bundan buvuk /ararlaı gormeye başladılar Surıye ve Doğu Akdenı/ lımanlarını, Kızıldcnız'ı elınde bulunduran Mısıı Memluk Sultanlığı Portekı/. ılerlemesı nı durduracak guçte değıldı Daha çok bır kara devletı olarak gelışen Satevı devletı ıse başka amaçlar peşınde koşuyordu Şah tsma Busbecq'ın vurguladığı gıbı "asıl amaç altındı, dın bahane" ıdı Kanunı'nın Irakeyn sefen (1534/35), Bağdat'ın ele geçmesı, Osmanlı nutuzunun Basra'ya kadar uzanması, Osmanlı Portekız ılışkılerınde yenı bır donemın başlangıcına ışaret etmektedır Yemcn'ın alınmasından sonra 1538'de yapılan Hındıslan seferı, ılışkılerdekı sıcak gelışmenın onemlı bır aşaması olarak gorulmektedır. Bundan sonra çatışmalar daha çok Hurmuz vc Basra Korfezınde yoğunlaşmıştır Osmanlılar butun çabaları, hatta Montaıgne'ın aklardığı gıbı akıl almaz bıreysel cesaretlere karşın Portekız'ı Basra Korfezı'nden ve Fünt Okyanusu'ndan uzaklaştıramadı Portekız'ın yuksek bordalı, okyanuslara uyum sağlayan donanması karşısında Osmanlı gemılerı etkısız kalıyordu Pın Reıs gıbı buyuk bır denızcı bıle bu savaşlarda kesın bır ustunlük sağlayamadı Ancak bu çatışma, eskı ticaret yollannın yaklaşık bır yuzyıl daha onemını korumasına onemlı bır katkıda bulundu Baharat tıcaretı Doğu Akdenız lımanlannda eskı canlılığını korudu Bunu, yalnızca Portekız'ın Asya'da kurduğu ustunluğun çokuşuyle açıklamak yetersrzdır "Meselenın bır de Osmanlı tarafı vardı Tuccara can ve mal emnıyetı sağlama gayretı ıçınde görunen sultan de Turk Portekiz sınırındakı beylenn surdürduklerı sıyasct, butun ekonomık duşunce vc uygulama eksıklıklerıne rağmen, Kızıldenız ve Basra Korlezı'nı daha ışlek hale getırmıştı. Bu dıi7en XVIII vuzvılm başlarına kadar devam edecektı " (s 172 180) XVII yuzyılda ıse Hını Okvanusunda ar tık Hollanda ustunlük sağlamıştı Baharat tıcaretı lamamen yon değıştırmış ve Osmanlılar bde baharatı artık Avrupa pazarlanndan SAYFA 20 C U M H U R İ Y E T SA YI 7S