Katalog

îki Egli, iki Sinan. Biri, Türkiye'de basılmış olmasına karşın, her ikisi de yabancı dilde, Türkçeleri yok. Ama ikisİ de bize yakın, o denü bizi anlatıyorlar ki, insan bunları yabancılardan öğrendiğine nayıflanmadan edemiyor. Belki günün birinde Türk araştırmacılar da bu alanı genişleten, varsülaştıran çalışmalar üretirler, onların yapıtları da yayımlanır ve yankı uyandırır. ÜSTÜN ALSAÇ ımı zaman kitaplar ikişer ikis yorlar. Ya aynı yazarın kitaplan oluyorlar, ya konuları birbirine yakın oluyor. Bu da onları birlikte ele alma olanağını veryor. Bugün tanıtmak istediğim kitaplar da öyle. Ikisi de aynı konuyu ele alıyor, yani ikisi de ünlü Türk münarı Sinan ile ilgili. Üstelik aralarında bir akrabalık bağı olmadığı anlaşılan yazarlarının soyadları da aynı. Birinci lcitabı Avusturya kökenli tsviçreli bir mimar ve kent düzenlemecisi olan Ernst A. Egli vazmış. tkincisi ise Amerikalı mimar ve planlamacı Hans G. Egli tarafından yapılan bir inceleme. Ernst Egli (18931974) Türk mimarlık kamuoyunun yakından tanıdığı bir ad. Viyana Teknik Üniversitesi'ni bitirdikten sonra bir süre Clemens Holzmeister'in asistanlığını yapmış. 1927 yılında da Türkiye'ye çağnlmış. Bilindiği gibi bu ydlar Türkıye'nin çağdaş uygarlık düzeyine ulaşma çabalarının yoğunlaştığı bir dönem. Birinci Dünya Savaşı ile Kurtuluş Savaşı'ndan çıkan ülkenin ner yerinde bayındırlık çalışmaları başlatılmış. Atatürk yeni başkent Ankara'nın çağdaş kentler gibi düzenlenmesini istiyor. Ama o sıralarda bütün bu işleri yapmaya yetecek sayıda Türk miman yok. Bu nedenle, biri de yukarda anılan Clemens Holzmeister gibi, kimi Alman ve Avusturyalı mimarlar çağrılmış. Aynı soyadlı iki yazardan ünlü mimanmız İki Eoli. iki Sinan doğal olarak kimi yorumlar ve açıklamalar da içeriyor. Ama daha çok Mimar Sinan ve yapıtlarını tanıtan, betimleyici bir yaklaşımı var. Buna karşılık H. Egli Mimar Sinan'da daha derinlere inen kimi özellikler olduğunu sezinlemiş, çalışmasını da çağdaş bilgilerin, düşüncelerin ışığı altında hazırlamak gereğini duymuş. Bu nedenle de yalnız betimlevici bir yaklasım benimsememiş, Mimar Sinan'ın yapıtlarını simgesel özellikleri açısından da yorumlamaya çalışmış. Mimarlık yalnızca insanlann fıziksel ve tutumbilimsel gereksinmelerini karşılayan yapılar üretmek anlamına gelmiyor. Mimarlık gözle görülen, elle tutulan biçimler yaratıyor, bu nedenle de bir sanat dalı sayılıor. Her sanat gibi mimarlığın da ortaya •.oyduğu biçimler simgesel anlatımlar içeriyor, bu biçimler işlevlerinin dışında kimi anlamlar yükleniyorlar. Yapılar ancak böyle olurlarsa toplumsal ve kultürel değer kazanıyorlar, toplumlann biçimsel, simgesel, davranışbilimsel (psikoloiik) istek ve beklentilerini karşılavabiliyorlar ve bunlan yansıtabiliyorlar. Yalnız bu tür vapılan mimarlık yapıtı olarak adlandırmak olanaklı. Bunlann dışında kalanlar, yani yalnızca fıziksel ve tutumbilimsel işlevleri yerine getirenler ise sıradan yapılar olmaktan ileri gidemiyorlar. K r Omlt Özturkün Mimar sinan büstü. nın arastırılması gerektiği üstünde durmuş. Yukarda andığımız çalışması biraz da bu düşüncelerinin ürünü olsa gerek. Anlaşdıyor ki, Türkiye'de bulunduğu sırada topladığı bilgileri Isviçre'ye döndukten sonra kitap biçimine getirmiş. E. Egli'nin kitabı Almanca ve bu dilde Mimar Sinan ile ilgili yapılmış en derli toplu çalışmalardan biri. Bugün ancak mimarlık tarinçileri tarafindan bilinen ve yalnızca eski kütüphanelerde bulunan bu çalışma üç bölümden oluşuyor. Birinci bölüm Mimar Sinan'ı hazırlayan koşullan tanıtıyor. iki alt bölüme aynlmış, bunlardan biri Osmanlı devlet örgütünü anlatıyor, ikincisi de o dönemdeki lcültür ortamını iletmeye çalışıyor. Kitabn ikinci bölümü Mimar Sinan'ın yaşamından söz ediyor. Üçüncü bölüm dört âlt bölüm biçiminde düzenlenerek Mimar Sinan'ın yapıtlanna aynlmış. Bunlar sırasıyla Mimar Sinan'ın türbelerini, camilerini ve öteki yapılannı ele alıyor. Dördüncü alt bölüm ise Mimar Sinan ın biçimlendirme anlayışnı aoklamaya çalışıyor. Yapıt Mustafa Sai'nin TezkiretülBünyan adlı kitabında vermiş olduğu Mimar Sinan yapılannın listesi, Mimar Sinan'ın yaşadığı dönemdeki padişah ailelerinin listesi, 14811596 yıllarındaki olaylan ileten bir zamandizin ve bu konuyla ilgili kaynaldan içeren bir ek bölümle sona eriyor. Yapıt fotoğraf ve çizimlerle de desteklenmiş. biri onun bu yanı üstünde durmamış. Ya büyük bir titizlikle bu büyük ustanın yapıtlannın sayısı saptanmaya çalışılmış, ya da en aynntılı biçimde kimi özellıklerinin belgelenmesine uğraşılmış. Onlann simgesel anlatımlarına değinen pek olmamıs. Bu nedenle bu kitap kendi aıanında bir îulometre taşı olacak gibi cözüküyor. H. Egli'nin Kitabının arkasındaki bir bilgiden onun çalışmasının beşinci bölümüne dayanarak hazırlanmış bir video filminin bulunduğunu da öğreniyoruz. Burada göçebelik döneminden kalma kimi simgesel değerlerin Islamhğın benimsenmesinden sonra nasd sürdükleri ve bunların OsmanbTürk kültürüne özgü olduğu kadar evrensel de olan kimi düşünceleri nasıl yansıttıklannın anlatıldığı, bu simgelerin 1. Süleyman (Kanuni) döneminde Mimar Sinan'ın yapıtlanna nasıl katıldıklannın gösterildiği belirtilmiş. Yeni teknolojiler yeni iletisim biçimleri getiriyor, kitaplar kadar bunlan da bilmek gerekıyor. îki Egli, iki Sinan. Biri, Türkiye'de basılmış olmasına karşın, her ikisi de yabancı dilde, Türkçeleri (henüz) yok. Ama ikisi de bize yakın, o denli bizi anlatıyorlar ki, insan bunları yabancılardan öğrendiğine hayıflanmadan edemiyor. Belki günün birinde Türk araştırmacılar da bu alanı genişleten, varsıllastıran çalışmalar üretirler, onlann yapıtlan da yayımlanır ve yankı uyandırır. • Ernst A. Egli, Sinan der Baumeister osmanischer Glanzzeit (Sinan, Osmanlı Imparatorluğu'nun parlak döneminin yapı ustası), Verlag für Architektur, ErlenbachZürich/Stuttgart, 1954,140 sayfa, 18.5 x 24.5 cm. Hans G. Egli, Sinan, an Interpretution (Sinan, bir yorum), Ege Yayınlan, Istanbul, 1997,221 sayfa, 21.5 x 24.5 cm. Hans G. Egli, Forgotten Archetypes: Symbolism in the Era of Sinan (Unutulmuş iaealler: Sinan döneminde simgesellik), Video filmi, VHS ya da Pal, dağıtım: Ege Yayınlan, Istanbul. Btçimse>simge8el Içerfe Bu noktada mımarlıkla yazın arasında bir benzetme yapmak olası. Vazılı anlatımı herkes kullanabilivor. Bir dilekçe, bir asker mektubu, bir duyuru da yazılı bir anlatım türü. Ama bir sanatçının elinde bu anlatım türü biçimsel ve simgesel anlamlar kazanıyor, anlatımlar yükleniyor, yalnızca bir ileti vermekle kalmayıp bir duygu ya da düşünceyi anlatma aracı durumuna geliyor. O zaman da yukarda sayılanlardan farklı yazın türleri oluşuyor, şiir, öykü, roman gibi biçimler ortaya çıkıyor. Kısacası birer sanat yapıtı, birer kültür ürünü oluyorlar. Bu mimarlık için de geçerli. Yalnızca herhangi bir işlevi banndırmak için yapılan yapılan mimarlık olarak görmek yanlış. Mimarlık tarihçisi Nikolaus Pevsner "..Altına bıstkletlerin konacap bir sundurma bir yapıdır; Lincoln Katedrali ise bir mimarlık yapıtıdtr. însanlartn ıçtnde ruhatça hareket edebtleceği uzamlar yaratan bemen her şey yapt olabıür; mimarlık tertmt ise yalnız güzelauyusal (estetik) kaygtlar içeren yapılar için kullamlır..", diyor. Bu çok önemli. Bütün mimarlık tarihi boyunca yapılar böyle olmuş, biçimler, renkler, süsleme öğeleri ile donatılarak tasıdıklan simgesel anlamların yoğunlaştırılmasına çalısümış. Çağdaş mimarlığın akılcıişlevci yaklaşımı onun bu yanını geri plana itmiş olduğu için yadırganıyor, ürettiği kuru yapılar simgesel anlatımlar içermiyor, onlan anlamakta ve beğenmekte zorluk çekiyoruz. Günümüzün mimarlık yorumları yapılann bu özelliğini yeniden keşfediyorlar, giderek daha çok çalışma onlann biçimselsimgesel içenk ve anlamları üstünde duruyor. H. Egli'nin çalışması işte bu açıdan önem taşıyor. Özellilde Mimar Sinan'ın yapıtlanndaki simgesel anlatımlan irdelediği bölümde bu daha iyi anlaşılıyor. Yazar burada bugün anlamlarını yitırmiş olduklan için yalnızca süslemeci amaçlarla kullanılmış gibi görünen kimi öğelerin kökenleri çok es, kilere giden simgesel anlatımlara dayandığmı gösteriyor. Ozellikle Mimar Sinan'ın camileri yalnızca tapınma islevlerini karçılayan dinsel yapılar aeğil, onlar aynı zamanda biçimlenişleriyle, düzenlenişıeriyle, kullandıkları simgesel öğelerle kendi çağları için olduğu kaaar günümüz için de kimi iletiler içeren yapıtlar. Bu da onları sıradan yapılar olmaktan çıkarıyor, birer mimarlık yapıtı, birer kültür varbğı durumuna getiriyor. Mimar Sinan ile ilgili çeşidi araştırmalar var, kuşkusuz bundan sonra da olacak. Ama H. Egli'nin çalışmasına kadar bunların hiç Damşman mimar Yöneticiler taşıma suyla değırmen dönmeyeceğini biliyorlar, doğru çözümün ancak eğitim yoluyla sağlanabileceğini düşünüyoriar. Milli Lğitim Bakanlığı'na okul yapıları konusunda danışman mimar olarak çağrılmış olan E. Egli de bu denele o yıUaraaki tek mimarlık okulu olan Istanbul'daki Güzel Sanatlar Akademisi (bugünkü Mimar Sinan Üniversitesi) mimarlık bölümünün başına getiriliyor. E. Egli 1936'ya kadar sürdürdüğü bu görevi sırasında mimarlık eğitimi programını yeniden düzenlemiş, onu o dönemin en ileri mimarlık eğitimi programı olarak bilinen Alman mimarlık okullannınkine koşut bir duruma getirmiş. Kendisi de bina bilgisi ve yapı tasanmı derslerine katılmış. Bu görevinden aynldıktan sonra da 1940'a kadar Türk Hava Kurumu başmiman olarak çalışmış. Sonra da Türkiye den ayrılmış. E. Egli 1953'te Türkiye'ye bir kez daha geliyor. 19531956 yılları arasında Ankara'daki Ortadoğu Amme Idaresi Enstitüsü ile Siyasal Bilgiler Fakültesi'nde kent ve bölge planlaması dersleri vermiş. Daha sonra döndüğü îsyiçre'de de ölümüne kadar Zürih Teknik Üniversitesi'nde kentleşme tarihi ve kuramı derslerini yürütmüş. E. Egli çağdaş mımarlığın bllim ve tekniğe dayanaığını, buna karşılık yapının çevresi ile birlikte ele alınması gerektiğini düşünen bir mimar. Biçime işlevlerden yola çıkılarak ulaşılması gerektiğini savunmuş. Eğitim çalışmalannın yanı sıra, çeşitli yapılar da tasarlamış. AnaBritannica genel kültür ansiklopedisi onun Türkiye'de çalışan yabancı mimarlar arasında en çok yapı gerçekleştirmiş olanlarından biri olduğunu söylüyor. Onun aynı zamanda çok yönıü bir tasarımcı olduğu anlaşılıyor. Orneğin kent düzenlemesi konularıyla da ilgilenmiş. Türkiye'de çağdaş mimarlığın yerel bir yorumunun yaratılabilmesi için Türk mimarlığı ARKEOLOJI VE SANAT İYAYINLARI MtamniMydn otaMitti tkinci yazar, Hans G. Egli ise bir Amerikalı. Büyuk bir olasılıkla mimarlık tarihi çevrelerinin dışında pek fazla tanınmıyor. Harvard'da eğitim görmüş ve Philadelphia'da mimarlık yapıyormuş. Kendi anlattığına göre bir planlama yarışmasına katılmak amacıyla 1956'da Türkiye'ye gelmiş. Burada da adaşı Ernst Egli ile tanışmış. E. Egli ona yeni yayımlanmış olan Mimar Sinan'la ilgili kitabını vermiş. Bu büyük ustayla böyle başlayan tanışması giderek büyüyen bir ilgiye, hatta tutkuya dönüşmüş. Kitabının önsözünde,"... bu çalışma bentm ıçtn ikıncı bir ugraş durumuna geldi.", diyor. Bundan sonraki yirmi yıl içinde Mimar Sinan'ın yapıtlannı incelemiş, onlarla ilgili bilgi ve belgeler toplamış. Sonunda da kitabını hazırlamış. H. Egli'nin kitabı Ingilizce. Yapıt sekız bölüme aynlmış. Bunlar sırasıyla o dönemdeki mimarlık mirası, Mimar Sinan'ın yapıtlan, tarih ve mimarlık, eyvan (bir modelin dönüşumü), dönemin ruhu (Sinan dönemindeki simşesellik), mimarın meydan okuması (biçımler, yapı cereçleri, yapım yöntemleri) ve geçerlilık (korumacdık konusunda düşünceler) başlıklannı tasıyorlar. Son bölüm ise açıklama notlarına, t i r sözlüğe, dizinlere ve kaynaklara ayrılan ekler biçiminde düzenlenmiş. Bu çalışma da fotoğraf ve çizimlerle destekleniyor. Konuları aynı olmasına karşın iki kitap arasında önemli ayrımlar var. E. Egli'nin çalışması daha çok alışıldık mimarlık tarihi ki taplarına benziyor. Dizgeli bir anlatımı var, • İMPARATOR JUUANUS Nezahat Baydur 13 5x19 5 cm, 208 sayfa • TÜRKİYE'DE MUZECİLİK Erdem Yucel 13 5 x 19 5 cm 130 sayfa • NAHÇIVAN'OA ARKEOLOJIK ARAŞTIRHALAR Oktay Bellı Veh Sevın 16x24cm 78sf I hamur. plantar, 24 sf kuşe renklı • ANADOLU KOMPOZtT BAŞUKLARI Ceval Başaran 13.5x19 5cm 84 sayfa. I hamur, 28 sayfa SB resım 5. TÜYAP İZMİR KİTAP FUARI Standımız: 2. sok.31 numara Fuar özel indirimi % 3 0 ARKEOLOJI VE SANA1 YAYINLARI. Hayrıye Caaaesı Çorlu Ap, 3/4. 80060 Galatasaray Istanbul Tel: 0 212 293 03 78 • 245 68 38 Fax: 0 212 245 68 77 email:arkeolO|isanat@superonline.co*n. www.arkeolojisanat.com CUMHURİYET KİTAP SAYI 531 SAYFA 18