Katalog

Von Moltke'nin Türkiye Meklupları Bir Prusyalının Osmanlı Moltke'nin mektupları gcrck Osmanlı clcvlct mckanizması, gerek Anadolu'nun toplumsal yapısı üzerine ipuçları taşıyor. Aynı zamanda da bir yönüyle îsranhul'a gelıniş ve gelecek gezginlerin oluştumuğıı gczi cdebiyatinin kapsamına giriyor. ERGİN KOPARAN vrııpj lanhınde öncınli bir devlet adaıııı vc askcr olarak (anııuın Hel mııtlı von Moltke, iilkcıııiz t.ırihındc de (ö/ellikle askcri ısl.ıh.ıt haıcketlerı bağ,lamında) oncınlı yerı olan bir kısiliktir. 1800 1891 yıllâıı arasıııda yasayan Molt ke, Kopenhag askeıi okulıınıı bitırmi,ş ve 1919 ytlında f)anım.ırka ot'dııstında hıznıclc basj.ıınıştır. 1822'dc Prusya ordusuna geçeıı Molıke, unlü s.ıvas kııramusı (Jaııse uil/'in ctkisi altıiHİa askerlık taııhınc ıııerak sarnıış, 183 3te genclkıırmava gırmiştir. 1 5 " vılında Doğıı'ya vaptığı gezi sırasında S >5 Islaııbul'a geleıı Molıkc, bıııada keııdisin deıı askeıi islahat çalışmal.ınnda vaıdını ısIcıııııcsı ü/erıne Tiirkı\e'de kalarak 183") 185') vılları .ır.ısında, Halız Melımet Pa şa'nın nıancliııdc askcri öğıetnıen vc talıki ınat u/ıııanı olarak talışmıştır. 1840 vılında Alm.ınva'va dönen Moltke, kısa zanıatula değerini göstcrmiş, 1857 yı lında genelkurnıav başkanı oimuştııı. Molıkc, Pııısva ordusunda büvük kıı mandanlara vardımcı yctıstırmek amaeıyl.ı, gcnclkurmavda ve harp akadcmisinde seç mc suba\larm askcılik bılgılerinı vüksell ıneve çalışnuş; oıılaıa lüıııen vc kolordıılaıın savaş t.ıktigi ve ordııların yönetinıı konularını ışleıniş, böylete Prusya stralejisini yaralııııştu. O zamaıılar lıaıekat alanlaıı eldcki askeı sayısına görc çok genis' oldıığıınılan oııa görc strateji, her .şevdcn önee ordııl.ın savaşa hazırlamak \'c savaş için vö nclmckti, Açılarak yürüıııek, toplu haldc savasmak, düşman oulıısıına eepheden ve vandan vaklasmak, bu stratc|inin başlıca ilkclerıvdı. Moltkc'yc görc sırateji, hiçbir şemava ve hiçbir mııllak kıııala ııymavan bir saııat, "durıım ve koşullara göre en ıvı haıckel etme sanatı"; büvük bir karakter ve sağdtıyu isteyen birtakını çarclcr sislemidiı 1888 vılında gcnclkuıınay başkanlıgın dan avrıfan Moltkc, ölümünc k.ul.ır Almaııva Mılli Savıınıııa Kıırıılıı B.ışkanlığı nı ko rumuştur. A/ konıısması nedeniyle kendısine 'suskıın lcldımııeşal' deııeıı Moltke, askeıi nıe/iu'tleı inin vanı sır.ı genış bilgısi vc giiçlü k.ılcmıvlc Av üıı k.ız.ınmıştı. toplumsal yiipısı ü/cıinc iptiLİaıı tabivor ay nı /anıanda cla bir vönüvlc Istanbul'a gelıııiş vc geleeek gezginlerin okıstıırdııgu gezı eılebıyatının kapsamına giriyor. Bülün bıı gezginlerin ya^adıgı gibi Istıınbul'ıın Moltkc ii/eı iıuleki ilk i/lcııimı akt.ırılnı.ıva deg r A "Rıısçuk'uııı ayıılışııııı/.ın oıuıneıı salıahı, cteklcıindc bir günıüs çizgi ııjlldayan, ıızak bir dag Mrasmın arkasından gıine^in dogdıığıınıı g<irılük. Bıı, ıııılletlerın be^iği Asyıı idi, tepesı karlı Olympos'tıı (IHııdağ) ve koyıı ıııavi sıılaıı üstiinde birkaç yelkenltnin kıığıılaı gibi ısıldadıgı berrak Propontis (Marmar.ı) ulı. Çok geçnıeden minareler, getni direklerı w servilerden biı oııııan de ııi/Aİcn yükselip paııkladı, Istanbııl'dıı bıırası. (...) F'akat sjimdı etrahnuzı saran bııyüyü 1 nasıl anl.ıtayıııı. Sert kışlan cıı latlı bir ya za, ISMZ biı (,ökleiı en hareketli bir hav.ılııı ieine gimıiştik. (iüneş gökte parlak \e sıcak ışıklıvor, sadeee inee bir sisi, nerı ma sallarını andıran manzara\ı bellal tıiı peçc gibi sarıyoı. Sağımızda ıcngarcnk c\ vığınlaıının üstiinde savısız kubneler. bir sıı yolıınıın eüretlı kemerleri. danıları kuibiın ör uılıi biiytik tas hanlar ve hcpsinden lazla da dev gibi yeıli eaminin, Selim, Mehnıet, Siileyman. hevazıt, Abmet vc Avasolya tamilerının göklere tırmanaıı ınıııarelerıyle yıik selen Istanbul var. Çınarlaııyla t:ı deni/in ilerileriııc dognı u/anıvor. Boslor, d.ılg.ıl.ı ıını taııı bıı bıırn.ı doğrıı sıirüvor, d.ılgalar eski sıının eteklerınc çarpıp kırılıyoı, kopıı rüyor. (...) Aılık (îalata surlarına kad.ır gddık, büvük bcv.ız kııleve ((i.ılata Kıılcsı) tırm.ı nıvoruz. Bıı kıılenın de lımanın öte taraiın dakı sehrc, Boga/n,i'nin obür vakasınd.ıki Llskiidiiı'a, Mamıaıa Dcni/inc, Prens adalanna ve Asva Olvmpos'ıına mııhtcşcnı bir nezareti \.ır. Sağıl.ı bir krallığa değen \e sa hiden dc. din ılü^ıııunları Doğu Koıııa Im paratorlugu'nıın bıitiin gcıı kal.ın kısıml.ırı nı vuttııklaıı sırada ellı vıldan l.ızl.ı z.mı.m b.ı^lı b;i.şına bir ımpaıaloıluk olniıış bulıı nan yarıın nıılvon nııluslu a/aınelli biı sc hir yayılıvor. Yiıksek sııııı, biı\ok kııbbelc ıi vc kovu vcşil seıvileriyle en uçtakı kısım saraydır. Bıııası 7000 nüluslu. kcndi sıırları ve burelanvla b.ışlı bıışına biı ^ehınliı [la lıa sağıla Sııltan Ahmet c.ımiınin lı.nran kalınacak kadar güzcl altı mınaresı gözc çarpıvor. Narın <jekilleri yü/unden bıı ıııinare ler bizmı llırısliyan kilisclcıiııin en viiksck Istanbul izlenimlepi Moltkc. Doğu ge/.ısıne çıktığı zaman görnıek ve, öğrenmekten başka hiçbir aıııa eı yoktıı. Onee 1832'de, sonra 1833'te ta sarlaıııış oldugıı ge/isine 1835 yılında çık.ıbıklı. Bükres., Kıı.şçıık vc Edırne iızerındeıı çok çelın bir yolculuktan sonra 3 Kasıııı 1835 ic Istaubul'a vaıdı. O siraıla, iilkeyi /.amanııı gcreklcnnc ııvdıırnı.ık isteyen Sultan II. Malınıut p.ıdışahtı. Artık ise yaramaz hale getırıleıı Yeniçcrileı ortauan kal dırılınış, ycıiııc Avrııjıa usullcıiyle yetiştiril nıış biı oıdıı kıırmava tcşcbbüs edilmişti. Prıısyalı vüzbaşı, hıç düşıınnıediği, lıatta başlangıçta istcıneılığı haldc scraskcr Meh ıııel 1 lıısrev Paşa taralından liirkiye'de alı konuldıı Avnı döncmde hizmete almaıı Pııısva subavlarıiHİan von Bıneke şövle dıyordıı; "llusrev Paşa, harp ılınınm her ala nında lyı yelişnıiş sııbaylarla, o zamaııa ka dar nizam ı ecdidi kurınaıla kcııdisine var dııiK.1 olan aşagı tabakadan maccracılar arasnulakı larkı görüvordıı." Moltke'nin ıııeklupları gerek Osmanlı devlct mekanızması, gcrck Anadolıı nıın CUMHURİYET KİTAP SAYI 300 Moltke'nln Doğu gezisi kulclerivle kıvaslanam.ıvaeak kadar vüksck goıunüyoı. lakal cıı uiksek noktayı Se ı asker k.ıpısının gii/el kıılesi teskil edi\<>r. Cîoz alabildiğine b.ısık danılardan, kır nıı/ı evlerden ve yüksck kııbbclerden baska biışey yok. Bunla rın da ü/.erinde, şehrin ort.ısıntlan geçen ve oıı .ılıı stı/\ıldan sonra bııgiin de yüz bınlerle ınsana su getiren, tmparator Va lens'in sıı kemcrleıi yükseliyor. (ieniş ke ıııerleı iıı arasından I lellespont'ıın bir tarah pırıklıvor ve Asva'nın dağları da nıanzarayı çcreevelıyor." Manzaıanın anlatılınakla bitiıilemeyeeek kadar güzel oldugıı ortada. Zaten, o gün bııgündür Istanbul'a gelen gezgınler bıı kentc aşık olnıaya deyam ediyorlar. Aıııa Moltke, bir askerdir. Ulkeniıı yajıısı ile de ilgileııiyor. Işte Moltke'nin ()srnanlı Imparatorluğu'nun 1836 yılındaki sıyasi ve askerı dıırıımuna ilı^kın gözlenılerinden kısa bolıimler: "Uzun zamau Osııuınlı cgcmcnli ğinc sel cekmck Avıııpa ordıılarının öılcvı olmıışuı: Bııgiin ise Avrupa polıtıkasmın tasası bıı devletin varlıüını sürdurnıcsidiı. (...) Dünyanın hcr İKİ cski basschrı olan Rdiııa vc lstanl)iıl'ıla avnı vjsıtalarla avnı ga\clcr iein çakşılmı.ştır: l'lgemcnlığı kayıtsız şartsız bir halc getirebılnıek iı,in nıcz hcp birliği... Sl. Pierre'in vckili de, halılelc riıı varisi ılc sonıında avnı kudrcrsızlığe düşmiişlcrdir. (...) Osmanlı sahanatı hakıkallc bııgiin bir krallıklar, |)ienslıklcı vc eunıhurivctlcr yığını lıaliııe gclmiştir vc bıınları uzun bir alışkanlıkla Kıır'jn bırlıgimlcn baska bir arada tııtaıı icy yoktur. Eğer despol tlendi ğı zaıııan iradcsi bııitik kanun olan bir lıii kiıındaı aıılaşılıvorsa Istanhııl ıl.ıkı sıılun despot olm.ıktan çok uzaktır. (...) !şınulıkı Furk ordusu eskı vc taıııa ııııyla sarsılmı^ biı Icmelin üzeıindcki yeni lıir va(ııdıı ( Knıanlı hüküıııeti şimdiki halde gi'nınlıgını oıılusundan znaıle yapaeağı .ınla.şmalarl.ı s.ıglay.ıbılır \c bıı ık'vletin wır va da yok SOIHRUIHI vcıeeck savaslaı Bal kanlaı'da olabilcccği kadar Ardcnn lcrde \.ihul V.ıldaı d.ıgl.ırınd.ı ıl.ı ccrcyan eılebı11 1 ( Isnıanlı lmparalorkığu lıcı sjeyılen öncc du/enli bir idarcyc mııhta^nr. $imdıki ıdaıc ile lıatl.ı bıı 70 000 kısılik ordııvıı bile ılaıını olarak zor bcsleyebılır. Ulkenın ıktısadı duruııuıııa değinen aşa gıdaki salıılaı isc iinlii askerin CKononıiye dc aşina oldııgıınu, avrıca Osmanlı ekonoıııısı üzerıne kısa zamanda bir likir edintli ğıııı gostcriyoı: "Paıanın ayaıının bo/ulm.iM artık son haddnıe gelmıştir. Daha on ıki sene önee bir Ispanvol talerı 7 kuruşlu, jjimdi 21 kıı ruşa alınıvoı. ( ) / ama n I a r 100.000 laler cıveti olan bıı ım aneak •'•> 000 talerı olJıığunu görmekicdir. Bıı bela luı mcmlckcttcn ı vade 1 ürki^ de bııyükıür, ııı kıı bıırada loprağa pek az scrmave vatırılnıaktadır ve servet eok dcla pa ı.ıdan ibarettir. \\ rııpa'nın meılcııı memleket lcı inde servet, knmetli nıetala rın hcrhangı gereek bir uretınıinılcn doğar, scrvc tiııi bıı yolla eldc eılen ad.ım avnı zamanda devletin servetini de artırır, para ise sadeee onıın sa hıp oldıığu mall.ıı içiıı bir ilaıle \ .ısılasindaıı ibaıcttir. Türkıvc'dc ise para. ınalın kendısidır, servet de esasen nıev ı ııt olan para miktarmın tesa Türkiye de bulunduğu sırada. kendi kaleminden Moltke. düh olarak şıı ya da bu lerttc toplanmasından ibarettir. (...) Hiçbir yerıle Diıradakin deıı la/la siis eşyası yoktur ve zcııgin ailc leule çocııkların bılc taşıdıkları mıiceN'herlcr menıleketin lakirliği için parlak bir dc Molıkc Ist.ıııbııl'.ı geldıgı ıloneııule pa dişah olan ve kendısini hu/uıuna kabııl ederek nişaıı vercn Sııltan II. Malınıut için ise şuıılan \azıyoı: "Sııllan Mahmut büııin lıavatınıla tleriıı bir aeı çektı: Mıllctın veıııden dırılmesı onıın hav.ıt goıcviyılı, bu pla tıın boşa çıkması da onıın öluıniı oldıı (...I Sultan Malımııl ıııı annesinin A\rupalı bir kadın (tabbi bir l'ransı/!) oldıığıııııı ıııı anlatırlar; bu ıddıanın ıspatı pek zor ol Z( ııhakkak sa gerek; şu kadaıı nuılıakkak ki |)aıli.şah (iaıiı.şa tek bir kclinıe bile Ingilizec, 1 lansızca va da Almanca anlanıazdı. Bu sebeple diiııva şartları hakkııula kıtaplardan ckı bilgı cdı nenıezdi. liutıin bilgisi Kıu'anla, Türkçe ya/abilmck için l.ı/ıııı oldugıı k.ıdaı Arapça ve l'arsçadan ıb.ırctti. Osmanlı prcnsı satlece, kıskançlık ve ıstıbılaılıu teıııasa ıııüsa adc eltiği, pek a/ insanla göı üşebiliıdi ki bıınliiı ıla kadınlar, hadımlar vahııt moll.ı l.ırdan ibaretti. (...) Sııllan Mahmut genç halelıue ıııeın leketi çok aeıklı biı duııınula bııakıı tün kii, bıı andaki kaıısık lıal bu v.ın.ı dıırsıın, ()smanlı Imparatonuğu henüz kök sal.ınıa nıış vcııı tcşkılat bakmıından bir çoeuk gibi zayıl, ıle\rrı geçmiş cski kıııumlaııyla da biı ilıtivar kaılar çökmüş h.ıldcdir. Tar.ılsız bir gö/ Büvük Petro'va larıhte II. Mahıııuı'ıan çok daha ııstıin bir yer vcrceektıı, lakal sııl tnnın uzeriııdeki uörevin bile laıınkiııdcn sonsuz derccedc ılaha güç, lıatta basa ba.şarılnıa daha sı inıkansız oldııgıınu da itırat cdeccktir. Osnıanh'yı bu ılcreee ıvı taıııyan Molı ke'yc, Osınanlı'ııııı v:ıklnşmıı ise son dcıctc ilginçlir. Von Moltke'nin. tcldmarcşal riil besıylc Prıısy.ı ordul.ırınııı başında (geleneksel düiiııanları 1'i.ınsa dalııl) buıiııı Av rupa'cla saygı goulıiğü biı ıkiıuııule, vaka nüvıst l.uıli lllcııdı baknıız kcndısindcıı (adım bile annıak gercgıni dııvmadan) nasıl söz cdıvor: "ll.ılız Pasa maiyetine Pıusvalı birkaç neler göiHİerikliği misillu Koına'da Ali Paşa'ya ılahi Adaıııı tivarında istihka ınııt insası için ıııühendısler ızanı olıındıı." Bıı yapılanmava bövle vakanüvis, bıı vaka nuvislerden cfe biıyle laıih! Fe.klmures.al von Moltke'nin, lıeniiz bir vüzbaşıyken ()snıanlı Devletı hızmctindc bulunduğu sıralarda kaleıııe aklığı ıııektııp ları, dönenıine ı^ık lıııması, Osmanlı devlc tiııitı ve loplıımumın bir yabancı göziivle nasıl goriindüğünü ortava sermcsı açısın dan cşsız bir belge niteliğinde. • Molthc'nin Ti'ırkiyc Mektupları/ Felılımııcdl I lelıııuth vnıı Moltke, çevıreıı I hı\nıllan ()r\, Reııızi Kılabet'i / İM) \. SAYFA 7 Sultan II. Mahmut