Katalog

İlk kitabın basımından bu yana. . . TÜRK MATBAACIL1ĞININ 260. YIL1NEDENİYLE BİR KİTAP HAZIRLANDI tbrahim Müteferrika Matbaası ve Türk Matbaacılığı/GiambatistaToderini/ Çeviren: Rikkat Kunt / Yayına hazırlayan: ŞevketRado/YayınMatbaacılıkTic. Ltd. Şti./Büyükboyl75s. . /U.PAYKABACAU izvit rahibi Giambatista Toderini (17281799) lstanbul'da 1781 Ekimi'nden 1786 Mayısı'na kadar dört buçuk yü Venedik Balyosu maiyetinde yaşadı. Eski sikkelerden müziğe, Osmanlı tarihinden Tiirkçeye kadar birçok konuyla ilgilendi. Sonunda Türk kültürü üzerine bir kitap y azmaya karar vererek çalışmalarını derinleştirdi. Letteratura Turchesca (burada letteratura sözcüğünü "edebiyat" diye değil, daha geniş anlamıyla, "literatür, yazın" diye çevirınek gerekir: T ü r k Yazını) adlı kitabının birinci cildinde, Tiirklerin uğraştıkları bilimlerle sanatları, ikinci cildinde tstanbul'daki medreselerle kütüphaneleri, üçüncü cildinde 17271787 yılları arasında Istanbul'da basdan kitapları inceledi. "Bir malumat ve gözlem yığını halindeki eser, bıı niteliğiyle, Avrupalı Türkologlarla şarkiyatçıların temel başvuru kaynaklarından biri olmuştur. Eserin bir başka özelliği, 'Türk edebiyatı' (Türk yazını A.K.) konusunu Avrupa dilleıinde ilk kez elc alan kaynak olmasındadır." (Bülent Aksoy: "Rahip Toderini ve Eseri Üzerine", Tarih ve T o p luiîi,S.45,Eylüll987). Toderini'nin bu ilginç çalışması Fransızcaya çevrilerck 1789'da De la Litterature des Turcs adıyla Paris'te basıldı, 1790'da da Almancaya çevrildi. Ülkemizde Fransızcasından yararlanan araştırmacılar olmuştur Ben de Türk Kitap Tarihi (2. bas., Cem Yayınevi, İst. 1989) adlı çalışmamda bu baskısının çevirisinden yararlandım, kimi önemli bölümlerden alıntılaryaptım. Şevket Rado'nun (19131988) matbaacılık ve yayıncılık tutkusu ile çeyrek yüzyıl önce bu kitabın Fransızcasından çevirttiğini önsözde uzun uzun anlattıgı ve Türk matbaacdığının 260. yılı olan 1989'da yayımlamayı öngördüğü üçüncü cilt, ne yazık ki ölümündensonra (1990tarihiyle 1991'de) yayımlandı. Rado, konuyla doğrudan ilgisi bulunmayan kimi bölümleri kitaba almadığıni belirtiyor1. Kitabın "Türk matbaacılığının tarihi olmak iddiasında" olmadığıni; S.N. Gerçek'in Türk Matbaacılığı, Jale Baysal'ın Osmanlı Türklerinin Bastıklan Kitaplar ve benim Türk Kitap Tarihi başlıklı çalışmalarımızda yer almayan ya da kısaca geçilmiş kimi bilgileri derlemye yönelik ibr çaba olduğunu vurguluyor. Toderini, kısa önsözünden ve "îstanbul'da türlü millederin matbaaları" üzerine pek kısa bilgi veren I. Kısım'dan sonra "îstanbul'da Türk Matbaası" baş C lıklı II. Kısım'da tbrahim Müteferrika Matbaası'nın kuruluşunu anlatıyor. III. Kısım'da "îstanbul'da basılan ilk kitaplar"ı, sözü geçen matbaanın yayını olan 23 ciltlik 17 (16) kitabı inceliyor. IV. Kısım "îstan bul'daki matbaa çalışmalarına nasıl son verdi?" başlığını taşıyor. V. Kısım'da "Yeni matbaa"nın yayımladığı kitaplardan üçünü tanıtıyor. Toderini 1786'da îstanbul'dan ayrüdığından, aynı matbaada 179294'te basılan son üç kitaptan (Fenni Harb, Fenni Lağım, Fenni Muhasara) söz etmiyor. "Yeni matbaa" dediği, yeni den çalıştırılan İbrahim Müteferrika Matbaası'dır. Toderini bu basımevini iki ez (11 Mayıs 1784 ve 8 Kasım 1784) ziyaret ettiğinden, kitabının en önemli yeri, tanıklığını ortaya koyan cümleleridir. Toderini'nin yazdıklarında, bugünkü bilgilerimize aykırı sayılacak önemli bir noktaya rasllanmıyor. Buna karşılık Toderini'den kaynaklandığı anlaşılan okuma yanlışları (İ. Müteferrika'dan sonra matbaayı işleten Kadı ibrahim Efendi'ye Gazi îbrahim Efendi denümesi gibi) ile çeviri yanlışlanna (I. Abdülhamid'in önce îtalyancaya, sonra Fransızcaya, oradan Tiirkçeye çevrilen matbaa fermanındaki "tarafı mirîden" sözü çeviride "çiftlik gelirlerinden" olmuş) rastlanıyor. Kitabın ikinci bölümünde Şevket Rado'nun "Tanzimat'a kadar basılmıs olan kitaplar" üzerine kısa bir özeti ile bizde ilk kez I. Müteferrika Matbaası tarihini yazan (2. bas.: Türk Matbaacılığı I, îst. 1939) Selim Nüzhet Gerçek'in düzenlediği, sahaflarda ele geçmiş, 17971839 dönemi kitaplarını kapsayan ve kendisinin eksik bulduğu için sağhğmda yayımlamadığı liste yer alıyor. Bu listenin bugün için hiçbir değeri bulunmadığını belirtmek gerekir. Çünkü Özege Kataloğu'ndan (Eski Harflerle Basılmıs Türkçe Eserler Kataloğu, C. I V, İst. 19711979) yararlanılarak eksiksiz denemese bile oldukça düzenli bir bibliyografya çıkarılabilir. Üstelik, yayımlanan listede ciddi okuma ve yazım yanlışlarına (bir yazarın "Risalei Biöy" diye geçiyor!), hatta maddi yanlışlara (1826'da Yeniçerilerin kaldırılışını anlatan ve 1828'de basılan Ussi Zafer, 1805'te basılmıs görünüyor) rastkınıor. öteyandan, listede 18051828 ya ylnlarının hiçbiri yer almıyor; kanımızca bu, S. N. Gerçek'in düzenlediği listenin kimi sayfalarının ele geçmeyişinden ya da Ş. Rado'nun kitabındaki teknik hatadan ileri gelen bir eksikliktir. Şevket Rado, bu bölümün sonuna Macar tarihçisi ve rahibi Dr. Karacson Imre'nin 1910'da Tarihi Osmani Encümeni Mecmuası'nda çıkan îbrahim Müteferrika üzerine yazısını yalınlaştırarak aktarıyor, ardından bu yazıdaki yanlışları düzelten iki kaynak üzerine bilgi veriyor. Üçüncü Bölüm'de Şevket Rado, "Doğan Kardeş veTifdruk Matbaalarınm niçin ve nasıl kurulduklannı ve Hayat mecmuasının çıkarılışını anlatıyor." Bu bölüm, yakm dönemin basınyayın ve matbaacılık tarihlerini yazacaklar için kaynak ouşturacak bir anılar demetidir. Elimizdeki derleme, kitap ve matbaacıık tarihi alanındaki bilgilere önemli bir katkı getirmiyorsa da bir kitap tutkunu olan Şevket Rado'dan kalan "hoş sadâ" olarak kitaplıklarda yer alacak niteliktedir. D 1 Toderini, 1. Müteferrika'run bastığı Tarihi Hindi Garbi'den söz ederken "Insan ve hayvan suretleri Kur'an taraf ından yasaklandı mı?" haşlıklı bir ara bölüm yazmıştır. Buradaki bilgiier, özellikle üzerinde Bizans ya da Latin ımparatorlarının, Hz. Isa'nın ya da Meryem'in resimleri bıılunan sikkeier kunusunda yazdıkları ilginçtir. Bu ara bölüm kitaba alınmamıştır C U M H U R İ Y E T K İ T A P SAYI $ 8 S A YF A