Katalog

Bilim Tarihi CBT 1451 /9 Ocak 2015 12 Osmanlılarda saat kulesi 19. yüzyıl Osmanlı modernleşmesinin en tipik simgelerinden biri, saat kuleleridir. OOOF OFF LİNE Tanol Türkoğlu tanolturkoglu@gmail.com Osman Bahadır bahadirosman@hotmail.com İ slam dünyasında zamanın belirlenmesi, özellikle namaz saatlerinin ve bayram günlerinin saptanması bakımından büyük önem taşıyordu. Bu amaçla 9. yüzyıldan itibaren usturlab İslam dünyasında yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Usturlabın esası, gökcisimlerinin hareketlerinin ve pozisyonlarının izdüşüm yoluyla bir düzlemsel trigonometri problemine dönüştürülmesine dayanır. Böylece bu aygıttan namaz vakitlerinin belirlenmesi, karada ve denizde yön tayini, arazi ölçümlerinin yapılması, yüksekliklerin ve derinliklerin belirlenmesi gibi sorunların çözümlenmesinde yararlanılmıştır. Avrupa’da mekanik saatin icadı ve daha sonra da yaygınlaşmasıyla, zaman tayini hem kolaylaştı hem de hassaslaştı. Saat teknolojisinin gelişmesiyle saatlerin çalışmasındaki hata payları da çok azaldı. 17. yüzyılda Galata’da kurulan Cenevre’li saatçiler kolonisinin ürettiği saatler, Avrupa’daki rakipleriyle Nusretiye Saat Kulesi boy ölçüşecek düzey Fotoğraf: Doğan Gündüz deydi. İslam dünyasında yeni gün, güneşin batmasıyla başlar. Bu bakımdan İslam dünyasının günü, Batı dünyasının gününden ayrılır. Fakat bir saatın süresi bakımından aralarında bir farklılık yoktur. Ezani, alaturka ya da gurubi saat olarak adlandırılan Osmanlı saatleri de, iki Güneş batışı arasındaki 2x12 parçaya bölünüyordu. Osmanlı ülkesinde 19. yüzyılın başlarından itibaren Batı ülkeleriyle kurulan ekonomik, ticari, kültürel ve askeri ilişkilerin yoğunlaşmasına bağlı olarak, gece saat 12’de başlayan 24 saat süren ve zevali, vasati ya da alafranga olarak adlandırılan Batı tipi saatler, önce devlet yönetimine, bir süre sonra da toplumsal yaşama girmiştir. Osmanlıların alafranga saat sistemiyle en yoğun karşılaşmaları Kırım Savaşı (18531856) sırasında gerçekleşmişti. Telgrafın gelişi, demiryollarının faaliyete geçmesi, İstanbul’da vapur seferlerinin başlaması, düzenli bürokrasi ve belediye çalışma ve hizmetlerinin artması, Osmanlı toplumsal yaşamındaki ortak zaman kavramının da gelişmesine ve Batı tipi saat sisteminin ve saatlerinin de yaygınlaşmasına yol açtı. Ancak 19. asrın ortalarından itibaren alaturka ve alafranga saat sistemi, Osmanlı ülkesinde birlikte kullanılıyordu. Osmanlı pazarı için üretilen bazı mekanik saatlerin bir kadranı alaturka, diğer kadranı ise alafranga saati gösteriyordu. (Bu ikili sistem Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar sürdü ve Cumhuriyet döneminde 26 Aralık 1925 tarihli yasa ile günü 24 saate bölen alafranga saat sistemi, Cumhuriyet Türkiye’sinin tek resmi zaman ölçüsü olarak kabul edildi). 19. yüzyılın ortalarından başlayarak İstanbul’da ve diğer birçok şehirde saat kuleleri kurulmaya başlanmıştı. Bu kulelerin kurulması, Osmanlıların ortak zamanlarını bilme ihtiyaçlarını karşılamaktan ziyade, onlara zamanlarının ortak olduğunu hatırlatma düşüncesinden kaynaklanıyordu. Bu yönüyle bu saat kulelerinin kuruluşunu, Osmanlı düşünce dünyasındaki modernleşmenin estetik bir yansıması olarak görebiliriz. Nesnelerin Internetinin Nesneleri Internete erişebilen bardak, tespih, saksı, kapı, paspas vb gibi nesneler insanoğlunun hayatını nasıl etkileyebilir? Bu ilerleme sayesinde tasarruf edeceği zaman ve enerjisini insanoğlu ne amaçla kullanabilir? “Nesnelerin interneti” kavramı son birkaç yılın öne çıkan dijital kavramlarından birisi. Kısaca tanımlamak gerekirse; internete erişebilen, bu sayede de veri alışverişi vb. gibi türlü işlemler yapabilen, bunun için de insan müdahalesine gerek olmayan nesnelerin interneti. Bu nesnelerin sayısı internete erişen insanların sayısını (Cisco firmasına göre 2008 itibarıyla) geçti. Yani internette insandan çok nesne var! Peki bu nesneler gündelik hayatımızı nasıl etkileyecek? Birkaç tane örnek üzerinden “nesnelerin interneti”ni daha yakından tanımaya çalışalım. Burada okuyacağınız nesnelerin bir kısmı pratiğe geçmiş uygulamalar olup bir kısmı ise henüz yazarın (ya da onun gibi düşünenlerin) hayalgücünde var olabilme mücadelesi veriyor. Internete erişebilen bir bardak düşünün. İçine konan sıvının ne olduğunu algılayabiliyor. Sadece tür olarak değil; aynı zamanda içeriğini oluşturan bileşimler açısından da. Bu bilgileri internet üzerinden arzu ettiğiniz bir uygulamaya ya da ortama aktarabilir. Böylece gün boyunca içtiğiniz sıvıların bilgisini örneğin akıllı telefonunuzdaki bir uygulama aracılığıyla gün sonunda inceleyebilirsiniz. Bardak bununla da kalmayıp, istatistik tutabilir. Günün hangi saatinde ne içtiğinizi belirleyerek sıvı tüketim haritanızı çıkarabilir. Kahve saatiniz geldiğinde size kahve içmeyi önerebilir. Hatta yakındaki bir kahve dükkanından sizin için sipariş vermenizi sağlayabilir. İnternete erişebilen bir tespih düşünün. Görüntüsü aynı ancak imamenin içine yerleştirilmiş olan bir çip (yonga) sayesinde tesbihinizi günün hangi saatlerinde kullandığınızı, zikir çekiyorsanız, günde kaç tane tespih çektiğinizi hesaplayabilir. Yine akıllı bir cep telefonu uygulaması sayesinde istatistiklerinizi inceleyebilirsiniz; çünkü tespih internete erişerek günlük bilgileri bu uygulamaya aktarabilir. Hatta biraz ileri versiyonlarında tespih sizin günde hangi kelime ile kaç tane tespih çekeceğinizi bu uygulamadan edinebilir ve gün boyunca sizi yönlendirebilir. İnternete erişen bir saksı düşünün. Saksı içindeki toprağın ve çiçeğin sağlık durumunu sürekli olarak inceleyebilir ve örneğin su verme zamanı geldiğinde internet üzerinden size uyarı mesajı gönderebilir. İleri versiyonlarda saksının bir kenarında su haznesi de olabilir ve saksı su verme sürecini otomatik olarak başlatabilir. Size kalan hazneyi dolu tutmak. İnternete erişen bir oyuncak düşünün. Satın alındığı andan itibaren ne kadar süreyle oynandığını kayıt edebilir. Böylece oyuncağın ne kadar popüler olup olmadığını üretici firma öğrenebilir. Bu liste çevremizdeki pek çok nesne dikkate alınarak çoğaltılabilir. Internete erişen dijital duvarlar, dijital ilaçlar, dijital otomobil parçaları, dijital beyaz eşya, dijital kahverengi eşya, dijital spor aletleri, dijital kapılar, dijital paspaslar vb. Bütün bunların insanoğluna katma değeri ne olacak? Temel amaç insanların daha az çalışıp, daha az enerji harcamalarını temin etmek mi? Cevap hem evet hem hayır. Evet çünkü eskinin uzun zaman alan süreçleri daha kısa sürede bitecek; hayır çünkü tasarruf edilen o süreleri insanoğlu daha önce öngöremediği ya da zaman ayıramadığı şeyler için kullanacak (bu durum, geçmişle bugünkü hayatımızı kıyaslayarak teyit edilebilir). Daha keşfedilecek sonsuz bir uzay varsa daha çok zaman ve enerji ihtiyacımız da var demektir. İstanbul’daki ilk saat kulesi olan Nusretiye (diğer adıyla Tophane) Saat Kulesi, Sultan Abdülmecit tarafından inşa ettirilen Nusretiye Kasrı’nın saat kulesi olarak 1848/1849 (h.1264) tarihinde yapıldı. Mimarının, Bali Balyan olduğu genel olarak kabul edilmektedir. Bu son derece güzel saat kulesi, günümüzde İstanbul Modern Müzesi’nin alanı içinde kalmaktadır ve başka bir yerden de görülememektedir. Aşağıdan yukarıya doğru incelen 15m. yüksekliğindeki yapı, 4.35 m.lik bir kare alana oturmaktadır. Dört katlı kulenin üzeri kubbeyle örtülü son katında saat kadranları yer almaktadır. Eskiden dört cephesinde saat varken, bugün bunlardan ikisi sökülmüş durumdadır. Halen varlığını koruyan (fakat çalışmayan) saat kadranları üzerinde Arap harfleriyle Zenit yazısı okunmaktadır. Bu tarihi ve çok estetik saat kulesi, bugün her türlü tahribata açık durumdadır. Pencereleri kırıktır ve yapı bütünüyle dış etkilere terk edilmiş bir haldedir. Onun bu acıklı hali, şaşırtıcı olduğu kadar hüzün vericidir de. Hüzünlenmek kaçınılmaz olmakla birlikte belki de şaşırmamak gerekmektedir. Çünkü bugünkü iktidarın temsil ettiği “egemen” kültür, her ne kadar Osmanlı özlemiyle yanıp tutuşuyor gibi görünse de, gerçekte onların sahip çıktıkları Osmanlı dünyası, modernleşen Osmanlı değil, elbette 14.16. yüzyılların klasik Osmanlı dünyasıdır. NUSRETİYE SAAT KULESİ