Katalog

Birim yanlışlarıyla çok yerde karşılaşıyoruz Prof. Dr. Y. Müh. İlhami Çetin Ü llkemizde kullanılacak birimlerde Metre Sistemi 1933 yılında kabul edilmiş ve 1989’da Uluslararası Birimler Sistemi’ne geçilmiş olmasına rağmen, birçok alanda birim yanlışlarıyla karşılaşılmaktadır . Yeni birim sisteminde her büyüklük için bir tek birim öngörüldüğü, örneğin her türlü güç yalnız vat ve kilovat gibi katları ile ölçüldüğü halde, bizde ayrıca BG, PS, hp, kcal/h, Btu/h birimleri kullanılmakta ve böylece birim kargaşası yaratılmaktadır. Isıtma kazanlarında kcal/h, mevsimlendiricilerde anlamını çok kimsenin bilmediği Btu/h kullanılması çok şaşırtıcıdır. Sayısız sakıncası olan bu kafa karıştırıcı durumu tüm ilgililer önlemeye çalışmalıdır. Günümüzde ticaret ve ekonomiyle beraber teknoloji, mühendislik ve doğa bilimleri birimler olmadan düşünülemez. Fiziksel büyüklüklerin ancak birimlerle ölçülebildiğini ve Galileo Galilei’nin fizikte birimlere dayalı ölçme yöntemini uygulamasıyla bilimin hızla ilerlemeye başladığını biliyoruz. Bu büyük önemi nedeniyle birimlerin tanımlanması ve uygulanması daima ulusal ve uluslararası düzeyde kurallara bağlanmıştır. en büyük hata, yasal düzenlemenin, birçok uyarımıza rağmen, 45 yıl gecikmeyle çok geç yapılması ve yetersiz uygulanmasıdır. Bu yasaya dayanarak çıkarılan 15.09.1989 günlü yönetmelikte o kadar çok yanlış vardı ki, yerine 07.01.1990 günlü yönetmeliğin yapılması gerekmiştir. Bu çalışmamız bir ölçüde ilgili yasanın ve yönetmeliğin de bir eleştirisidir. Yukarıda açıklanan nedenlerle, Batı yayınlarında pek görülmeyen birim yanlışlarına bizim gazete, dergi, ansiklopedi, sözlük ve kitaplarımızda, özellikle reklamlarda sıkça rastlanmaktadır. Çok kimse birimler konusunun yasayla düzenlendiğini, yasal olmayan birimlerin kullanılamayacağını, birim konusunda bazı kurallara özenle uymamız gerektiğini ve İngiliz Birim Sistemi’ nin ülkemizde geçerli olmadığını bilmemektedir. Bu kusurlu davranışı aşağıda bazı örneklerle göstermeye çalışalım. a. Birim simgelerinden sonra nokta konması: Simge ile kısaltma kavramlarının karıştırılmasından kaynaklanan bu yanlışı yapanlar, simgelerden sonra nokta konamayacağını bilmiyor. T.C., A.B.D. gibi kısaltmalarda nokta kullanılır. Buna karşın H, O, Ca, Fe… gibi kimya simgelerinden ve m, km, g, kg, s, W, kW gibi birim simgelerinden sonra nokta konamaz. Bu konuda doğru yazılıştan çok yanlış yazılışla karşılaşılmaktadır. Bu tür simgelerden sonra nokta, ancak cümle sonunu belirtmek veya çarpma işareti olarak bulunabilir. b. Birim simgelerinin isteğe göre değiştirilmesi: Birçok kimse birim simgelerini dilediği gibi yazabileceğini sanmaktadır. Oysa birimlerin adı ve simgesi değiştirilemez. Aşağıda sık karşılaşılan bazı simge yanlışlarına örnekler verilmiştir. 3. KARŞILAŞTIĞIMIZ BİRİM YANLIŞLARI 20 Mayıs 1875 günü Paris’te Metre Anlaşması’nı imzalayan 17 ülke arasında Osmanlı İmparatorluğu da bulunuyordu. Ölçüm biliminde yeni bir çığır açan bu gelişmeye rağmen ülkemiz okka, dirhem, arşın, endaze, kile… kargaşasından kurtulamamıştı. Teknoloji ve bilimi hem öğrenmeye, hem de geliştirmeye engel olan bu durumdan bizi kurtaran, Cumhuriyet’in ölçü devrimi sayılması gereken 1782 sayılı ve 1 Ocak 1933 günlü yasasıdır. Onun sayesinde ülkede Metre Sistemi’ne geçilerek, ölçü birimlerinin birliği sağlanmış, birim kargaşası sona ermiş, bilim ve teknolojinin önü açılmıştır. Yeni harf, yeni rakam ve yeni ölçü birimleri Kemalist devrimin birbirini tamamlayan büyük atılımlarıdır. Bu temel devrime rağmen, 1950’den sonraki birim gelişmeleri yeterince izlenmemiştir. 1954 te Metre Sistemi yerine kabul edilen ve 1960’ta “Uluslararası Birimler Sistemi” adı verilen yeni birim sistemiyle, en önemlisi A.B.D. olan bazı ülkeler dışında birim sorunu kesin bir çözüme kavuşturuldu. Böylece, birimler alanında yapılan temel çalışmalara ve büyük ilerlemelere dayanarak, eşsiz bir birim devrimi gerçekleştirildi ve insanlık tarihinde ilk kez bütün ulusların bir tek birim sisteminde anlaşabilmesi sağlandı. 1. BİRİMLER KONUSUNUN ÜLKEMİZDE GELİŞMESİ bulunmaktadır. Pratikte eski alışkanlıkları bırakmak kolay olmadığından, Alman gazete ve dergilerinde de otomobil motörlerinin güçleri belirtilirken, kW değerinden sonra parantez içinde eski birim beygir gücü (Türkçe simgesi BG, Almanca karşılığı PS: Pferdestärke), örneğin 140 kW (190 PS) biçiminde kullanılmaktadır. 1978 yılında çıkan bir kitabımızda [6, S.6] bu konudaki düşüncemizi şu cümleyle ifade etmiştik: “Bir başka kitapta güç için tahrikte atlar ile karşılaştırma yapılan devirden kalma BG birimi alınmaktadır.” Şimdi yıl 2011. Gazetelerimizde ve dergilerimizde otomobil motorlarının güçleri hâlâ kW değeri belirtilmeden, yalnız beygir gücüyle verilmektedir. Oysa beygir gücü yasal bir birim değildir. Bazen gücün beygir güç, hatta sadece “beygir” olarak verilmesine de rastlanmaktadır ki, böyle bir kullanım asla onaylanamaz! Beygir gücü standartlaştırılmadığından, simgesi ülkeden ülkeye değişebilmektedir. Fransa da ch (cheval:beygir), Almanya’da PS (Pferdestärke:Beygir kuvveti), Anglosakson ülkelerde hp (Horse power:Beygir gücü), İspanya’da CV (caballo de vapor:buhar beygiri), Türkiye’de BG(Beygir gücü) daha çok PS bazen hp biçiminde kullanılmaktadır. Ancak hp değerinin farklı olduğuna pek dikkat edilmiyor [8, S.96]. 1 BG= 1PS=1ch=735,5W 1hp=745,7W=1,014 PS Beygire dayalı birimler, SI bakımından tümüyle terk edilmiş olmasına rağmen, Türkiye’de hp’nin bile otomobil motörlerinden koşu bantlarına kadar kullanılması sürdürülmektedir. Bir yapımcı da reklamında “ 1 HP200HP arası güçlerde DC motor” ürettiğini bildirmektedir. Anlamı 1 hp=550ft.lbf/s olan bu birim ancak tanımındaki birimler için uygun olabilir. Bu nedenle, Türkiye’de kullananlara ne kadar hayret etsek azdır! d. Soğutma ve ısıtma gücünün Btu/h birimiyle verilmesi: Türkiye’de birim tutarsızlığına ve özbilinçsizliğine verilebilecek en ilginç örnek herhalde mevsimlendiricilerde (klima:mevsim deniyor!) kullanılan BTU/h birimidir. Doğru yazılışıyla Btu (British Thermal Unit: İngiliz Isı Birimi), yasal olarak kullanılan SI ile ilişkisi olmayan İngiliz Birim Sistemi’nin ısı birimidir. Uygulanması kütlenin pound, sıcaklığın derece Fahrenheit (1ºF) ile ölçülmesini gerektirir. Başlangıçtaki kısa tanımına göre, 1 pound (454g) suyun sıcaklığını 1ºF yükseltmek için gerekli ısı enerjisidir. Ancak bu miktar, suyun ilk sıcaklığına bağlı olduğundan, Btu günümüzde aşağıdaki bağıntı ile tanımlanmıştır. Bu birimden giderek ısı gücü için saat h’ye göre Btu/h elde edilir. 1Btu=1055,06 J 1h=3600s 1 Btu/h=0,2931W Avrupa’da hiçbir yerde uygulamasını görmediğimiz ve SI sistemine göre yazılan formüllerde doğrudan kullanılamayan Btu/h güç biriminin senelerden beri ülkemizde varlığını sürdürebilmesi acaba nasıl açıklanabilir? Bunu kullananlar ayrıca güç birimi Btu/h yerine bazen Btu yazarak (örneğin bir katalogda 9000 BTU klima deniyor) daha büyük bir yanlış yapmaktadır. Özetle mevsimlendirici üreten fabrikaların soğutma gücünü, ısıtma gücü ve genelde diğer güçler gibi, W veya kW biriminde vermelerini bekliyoruz. Eskiden soğutucularda da böyle tuhaf bir yanlış yapılmış ve hacimleri için litre yerine ayak (ayak küb olmalıydı) birimi kullanılmıştı! Yabancı kaynaklardan bilinçsizce ve sorumsuzca yararlanma bizde o denli yaygın ki, “İnsan vücudunda 60 bin mil uzunluğunda kılcal damar var” gibi cümlelere de rastlanabilir! e. Sıcaklık ve ısı kavramları karıştırılmakta, her ikisi için yanlış veya eski birimler kullanılmaktadır : Ne yazıkki ısı ve sıcaklık kavramları sık sık karıştırılmaktadır. Yüksek sıcaklığa dayanıklı yerine yüksek ısıya dayanıklı denmektedir. Sıcaklık ºC (derece Celsius) veya ona eşit olan K (Kelvin), ısı diğer enerji türleri gibi enerji birimi J=W.s ile ölçülür. Derece Celsius yerine derece santigrat (anlamı yüzdebir derece) veya santigrat derece demek yanlıştır. Bu yanlış da sık CBT 1285/ 18 4 Kasım 2011 Fransa’nın başlangıçtaki özel katkısı nedeniyle Uluslararası Birimler Sistemi için Fransızca adından yapılan SI (lütfen Amerikanca es ay değil, Türkçe s, i okuyunuz) kısaltması kullanılmakta ve başka dilde kısaltma yapılmasına izin verilmemektedir. Bu sistemi oluşturan yedi temel birime (m, kg,s,A,K,can,mol) ve bunlardan elde edilen türetilmiş birimlere “SI birimleri” denir. Bu birimlerin önüne santi, mili, kilo…(kilo SI’ de 1000, digital teknikte 1004 demektir) gibi konan önekler ile elde edilenler ve önek alamayan dakika, saat, gün gibi kullanılmasına izin verilenler SI birimleri değildir. Bu birimlere “yasal birimler” denir. İlgili yasalarda belirtilenler dışında kalan eski birimlerin ticarette ve resmi işlerde kullanılmalarına genellikle izin verilmez. Ülkemiz uzun yıllar bu önemli birim gelişmesini izlemedi ve uygulamadı. Bu çalışmanın yazarı, birçok yazı ve kitabında [19] konunun önemini anlatmaya çalıştı, Türkiye’de Uluslararası Birimler Sistemi adını ilk kullanan, ilk tanıtan oldu ve bu sisteme dayalı ilk teknik kitapları [69] yazdı. Her ne kadar bu çabalarını takdir eden bir kimse henüz çıkmamış olsa bile, sorun sonunda Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın 3516 (1989) sayılı yasasıyla çözüm yolunu buldu. Esasında 2. ULUSLARARASI BİRİMLER SİSTEMİ Birim simgeleri uluslararası anlaşmalar ile saptanmıştır ve tüm dillerde aynı biçimde yazılır. Türkçeyle bir ilişkisi yoktur. Hal böyle iken, örneğin bir Türkçe sözlükte (Dil Derneği 1999) pek çok birim yanlışı arasında santi öneki için s ya da c, santimetre için sm ya da cm simgeleri kullanılmaktadır. Saat simgesi h yerine s, sa ve km/h yerine km/s yazıldığı da görülmektedir. Genelde birim simgeleri için küçük harfler seçilmiştir. Litrenin esas simgesi de l’dir. Ancak 1 ile karışma olasılığı varsa, L kullanılabilir. Fakat önek yalnız l önüne gelebilir, örneğin mL değil ml yazılabilir. c. Gücün beygir gücü veya beygir ile ölçülmesi: Uluslararası birim sisteminde güç birimi W, enerji ve iş birimi J(joule)=Ws dir. Gereksinime göre öneklerden yararlanılır. Enerji asla W, kW ile ölçülemez. Tanınmış bir mevsimlendirici fabrikamızın son kataloğunda “harcanan 1 Watt elektrik enerjisi, çekilen enerji ( Watt)...” gibi yanlış ifadeler