Katalog

TARTIŞMAEDİTÖRE MEKTUP Kitaplarda kavram ve çeviri yanlışlıkları Öncelikle, fen bilimleri öğretiminin, temel kavram ve tanımların iyi anlaşılmasına bağlı olduğu unutulmamalı. Bu nedenle tanım, aksiyom ve temel kavramların özü ve kapsamı somut bir biçimde açıklanmalı, anlamı öğretilmelidir. Muhlis Koca, Atatürk Üniversitesi, Fen – Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümü. [email protected] CBT1029/20 8 Aralık 2006 nlamı bilinmeyen (anlaşılmayan) sözcük ve kavramların öğrenilmesi ve kalıcı bilgi olarak kazanılmasının ne denli zor olduğunu herkes kabul eder. İlk okuma öğretimi sırasında, öğretmenlerin anlamı bilinen (anne, baba, ev, bahçe, top vb.) ve daha çok oyunla ilgili sözcüklerle öğretim yapma gayretlerini hatırlayalım. Anlamı bilinmeyen sözcükler ancak, zorlukla ezberlenebilir. Bu da, şikâyet ettiğimiz eğitimimizin ezberci oluşunun temel nedenlerinden biridir. Ancak uygulanabilir bilgi yararlı ve kalıcı bilgidir. Yazılı ve sözlü anlatımda yapılan hataların bir kısmı, Batı dillerinden aldığımız bazı sözcüklerin yanlış kullanılmasından, bir kısmı ise kişilerin özenti ve pratik konuşma yapmak isteğinden kaynaklanır. Düşünmeden, anÖrneğin, Batı dillerinde kullanılan differential ve direction sözlamını ve özünü bilmediğimiz kav cükleri o dillerde (özellikle İngilizcede) sırasıyla diferenşieyşın (differam, sözcük, derentiation)–türev alma ve doğrulyim ve ifadeleri tuyön kavramlarını belirtmede konuşmamalı ve kullanılır. Bu dillerde, bir fonksiyonun yazmamalıyız. türevini almak için diferentiation Kullanmamalıyız. deyimini kullandıkları gibi (differentiation of functions), bizim kullandığımız anlamda diferensiyelini alırken de aynı kökten gelen sözcüğü kullanırlar. Yine bir vektörün direction cosines (direction cosines of a vector) deyimini o vektörün yön kosinüsleri olarak kullandıkları gibi, bir doğrultuyu belirtmek için de aynı sözcüğü kullanırlar (horizontal direction vb.). Bizde, dikkatsiz yazarlar ve öğreticiler –öğrenciler, bu deyimin karşılığı olarak, yanlışlıkla vektörün, doğrultu kosinüsleri ya da doğrultman kosinüsleri deyimlerini kullanmaktadır. Oysa bunun doğrusu vektörün yön kosinüsleridir. Çünkü bir doğrultu üzerinde iki yön vardır. Doğal olarak, bu iki yöndeki vektörlerin yön kosinüsleri de farklıdır. Bunun gibi, bazıları bir f(x) fonksiyonunun ikinci türevini (d2 f/dx2) ), sözlü ifade ederken "de kare f bölü de x kare” demektedirler. Bunun doğru ifadesi “ de iki f bölü de x kare”dir. Çünkü d2f=d2/f/dx2 (dx)2 olduğundan [d(df)=d(df/ı dx.dx), d2x=0 ], sol taraf f deki ikinci mertebeden farkı temsil ettiği halde, sağ taraftaki (dx)2 nin karesini göstermektedir. Kendi dilimize çevirirken, özüyle ilgilenmeden Batı dillerinde yazılmış kitaplardan aynen aldığımız diferensiyel denklem deyimi de sanırım bu türden bir kargaşanın sonucu kitaplarımızda yer almış ve dilimize yerleşmiştir. Örneğin, ifadesi bir diferensiyel denklem değil bir türev denklemidir. Çünkü bu haliyle denklemin içinde türev terimi bulunmaktadır. Dilimizde, türev ve diferensiyel iki ayrı kavramdır. A SAYI MI RAKAM MI? Bir de, sayıyı unutup bunun yerine hep rakam kullananlarımız var. Bu sözcük, gerek öğretim elemanları bu nedenle de öğrenciler ve gerekse politikacılar (TBMM’de) ve halk tarafından kullanılmakta (yarışmalarda) ve çok sık olarak şöyle ifade ediliyor: 1 ile 100 arasında bir rakam söyleyin... bütçe rakamları... çizelgedeki rakamlara bakılırsa.. vb. Burada, 4, 13, 62, 99 gibi yanıtların her biri doğru kabul edilmekte. Oysa bunlardan sadece 4 yanıtı doğrudur. İlkokulda öğrenmiş olmamız gerektiği gibi, rakamlar 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ve 0’dan (sıfır) dan ibarettir; bunların dışındaki her rakam topluluğu bir sayıdır. Doğal olarak, yukarıda sıraladığımız 10 farklı simgenin her biri de bir sayıdır. "Bütçe rakamları" derken, sayısal değerlendirme (büyükküçük karşılaştırması) yapmak isteyen kişi örneğin, 812 ve 218 gibi aynı rakamlardan oluşan bu iki sayıyı birbirinden nasıl ayıracak ve nasıl değerlendirecektir? Bu sayılardan (rakamlardan değil) 1. si 2. sinin yaklaşık 4 katıdır. Niçin düşünmeden konuşuyoruz? Bunlar gibi: Serbest düşme (birçok baskı yapmış Serway’in fizik kitabından): tanım, düşme kavramına uymuyor. "Elektrik alanının azalan doğrultusu". Doğrusu: elektrik alanın azalma yönü. Diferensiyel limit [ ( / t)]: Limitin nitelemesi olmaz (aynı kitap) "Vektör çarpımı" (doğrusu: vektörsel çarpım ya da vektörel çarpım) "Dünyanın – Cismin ısısı" (sıcaklık konuşuluyorken) (doğrusu: Dünyanın–Cismin sıcaklığı) "Düşük kırılma indisi" (doğrusu: küçük kırılma indisi) "Yüksek manyetik alan" (doğrusu: kuvvetli ya da büyük manyetik alan) "Yüksek boyutlu uzay" (doğrusu: çok boyutlu uzay) "Tork dönme momenti" (doğrusu: döndürme momenti) "Eksponansiyel" (doğrusu: üstel) "Mertebe – Derece": yerine göre doğru seçim gerekir "Molekül ağırlığı" (doğrusu: molekül kütlesi) "Düşük enerji aralığı" (doğrusu: dar ya da küçük enerji aralığı) "Dairesel hareket" (doğrusu: çembersel ya da çember üzerinde hareket) ladı (Kârlı satışlar azalmaya başladı), Yüksek olasılık (Büyük olasılık), Yüksek kazanç (Çok kazanç), Yüksek not (İyi not), Alçak not (!…). Amacı doğru ve somut bir biçimde ifade etmekten uzak bu deyim ve tanımlar da, konuşmalarımızda ve kitaplarımızda çokça yer alan yanlış ve kusurlu ifadelerdir. Ayrıca, günlük yaşamdaki konuşmalardan kitaplara kadar taşınan aşağıdaki tümceler üzerinde de düşünüp, amacımızı tek ve doğru bir biçimde ifade etme konusunda dikkatli olmak gerekmez mi? Nesiller boyu denizciler denizlerde hayatlarını kaybettiler. Günümüzde denizci kalmamış! Hayatımda böyle bir felaket görmedim (yaşayan birisi!). Gelecekte görebilirsin. Sonuç yok (özellikle spor karşılaşmalarında sayı ile sonuçlanmayan bir eylemde). Oysa her olgu bir sonuçtur. İnanılmaz tat aldım. Az mı, çok mu? Korkunç güzel, korkunç kötü, korkunç lezzetli vb. Bu sözcükler yan yana nasıl gelir! 2.5 (2,5), 62.6 (62,6), 4.600.000, vb. nokta ve virgül kargaşası. Ders elemanı. Öğretim elemanı. (Kitap, tebeşir, silgiden söz edilmiyorken). Vize sınavı, kuiz. Ara sınavı, kısa süreli sınav. Dersin devamını almak. Dersten devam almak (sayım sonucu – yoklama). Yabancı sözcüklerin dilimizdeki karşılıkları bulunmadan kullanılması dilimizin işgali demek olup (bazı başka alanlarda olduğu gibi), dil sorunumuzun önemli ve başka bir yanıdır. Bu da, ayrı bir yazı konusu olacak kadar önemlidir. Bir iki örnek verelim: konsept, trend, misyon, vizyon, alternatif vb. Ve düşünen insanların Bye, bye Türkçe... By By güzel memleketim diyeceği geliyor. SONUÇ OLARAK Ancak akılcı düşünen kafaların bilim yapabileceğini unutmayıp, ezber ve taklitçi eğitime yer vermemeliyiz. Bilimde nedensellik esastır. Kitap çevirisi yapacakların öncelikle, çevirisini yapacağı kitabın konuları hakkında yeterli bilgiye sahip olmaları gerekir. Anlaşılabilir ve okuyanın yararlanabileceği bir kitap çevirisi yapmak için, bazılarının sandığı gibi sadece kitabın yazıldığı dili bilmenin yeterli olmayacağı bilinmelidir. Bize göre, doğru bir Türkçe çeviride öncelik sırası şöyledir: a) Kitabın yazıldığı konuyu (bilim dalı) bilmek, b) Türkçeyi (iyi) bilmek, c) Kitabın yazıldığı dili bilmek. Ancak bu üç konu hakkında yeterli bilgi sahibi olanlar doğru ve anlaşılabilir bir çeviri yapabilirler. Ülkemizde, özellikle fen bilimlerinde yazılan ya da başka dillerden dilimize çevirilen ders kitaplarını, ilgili uzman ve deneyimli yazarlar tarafından inceleme ve eleştirme alışkanlığı (uygulaması) olmadığı için (bu büyük bir eksikliktir), yayımlanan kitapların çoğunda, yazım hataları bir tarafa, bilimsel hatalar ve anlatım hataları bulunmaktadır. İlgili. bilgili, etkili ve yetkililer başta olmak üzere , herkesin dikkatine sunulur. Kaynaklar : 1 R. A. Serway, (çeviri), Fizik, Palme Yayıncılık (3. baskı), s. 51, 742, ANKARA, 1996. 2 – Çeşitli kitaplar. VE BENZERLERİ Yine, çok–büyük, düşük–küçük, alçak basınç–yüksek basınç, alçak sıcaklık–yüksek sıcaklık, düşük sıcaklık vb. sözcük ve ifadeleri kullanırken de doğru seçim yapmak gerekir. Birkaç örnek: Cinayet işleme yaşı gittikçe düşüyor (Cinayet işleyenlerin yaşı gittikçe küçülüyor), Kâr satışları düşmeye baş