Katalog

Anlamdaş sözcükler ve dilde varsıllık Ragıp Celencik S u dedıgımız maddenın olu ve dın butun dıllerdekı adlan çok buyuk bır anlamdaş sozcukler kumesı oluşturur Boyle kumelerdekı sozcuklenn hıçbın oburlennden ustun de degıldır astın (inferioı) da Her düde oldugu gıbı Turkçede de anlamdaş sozcuk kumelen vardu Bu kumelerdekı sozcukler oz, yabancı kokenlı ama zamanla ozumsenmış (Turkçeleşrruş) ve yabancı sozcukler olabılır Bunlann oz ve ozumsenmış olanları, Turkçe duşunme ve üetışmeyı hıç aksatmayıp kolaylaştırdıklan ıçın, yabancı olanlanndan ustundur Ornek Anadılı Turkçe olanlar ıçın binyıl anlanıveren bır sozcuktur, çunku bın ve yıl kavramlannın Turkçe adlannın bırleştınlmesınden dogmuştuı Bınyü, anadılı Turkçe olanldr bakımından, yabancı millenium (Latınce mille, bın 4 annus, yıl) sozcugunden Turkçe oldugu ıçın degıl, duşunmeyı ve ıleuşmeyı kolaylaşürdıgı ıçın ustundur Burada şoyle bır genelleme yapılabılır, Her dılde, oz ve ozumsenmış sozcukler, duşunme ve üeüşme bakımından yabana karşılıklanndan ustundur Bu bır olgudur ve her dılde oz ve ozumsenmış sozcuklerı ozellıkle yeğleyıp onlann yabancı lanndan uzak durmanın bılımsel ve felsefi gerekçesıdır Dıl, ıdeolojıler ve polıtıkalaı dışı veya ustu bır gorungu (phenomenon) degıldır Bızzatkendı (veya kendısı) hatta bıle çıftlerındeb bızzat ıle hatta sozcuklenm salt soylemek dılıne, ışıtmek kulagma hoş gelmedıgı ıçın kullanmayıp kendı ve bıle sozcuklenm yeğleyen kışının tutumu bıreyseldır Bizzat ve hatta sozcuklennı Arapçadır (veya Osmanlıcadır) dıye kullanmayıp kendı ve bıle sozcuklennı ozellıkle Turkçe olduklan ıçın kullanan, boyle anlamdaş sozcuk çıftlenyle karşılanınca hep Turkçe sozcuklen yeğrek bulan kaşı, bellı kı ıdeolojık ve polıtık davranmaktadır O, ulusalcılıgı şu veya bu bıçımde (şovence, anüemperyalıstçe b) benımsemış, ulusal varlıgın korunup gelıştırılmesınde dılın yerını, onemını ve degennı kavramış bırıdır, dolayısıyla onun tutumunda toplumsallık vardır. Anlamdaş sozcuklerın ozellıkle Osmanlıcalarını kullanmak futucu ve gencı, ve oz ozumsenmış yabana aynmı gozetmeden hepsını kul lanmak, bılmezlıkten ılerı gelmıyorsa, kozmopolıt bır ıdeolojı ve polıtıkayla baglantılıdır Kırrulerıne gore ornegın Arapça hatta ıle Turkçe bile, Farsça henttz ıle Turkçe daha, Arapça bizzat ıle Turkçe kendl (veya kendısı) ve ıkısı de Turkçe olan hangı ıle nerede gıbı çıftlerım bır tumcede kullanmak yanlışür Kımılen ıse onlan boyle kullanmayı bır çeşıt vurgulama, anlamı pehştırme sayar Boyle duşunup davrananlar bu turlu kullanımın boşyıneleme (tantology) oldugunu gormeyen veya gormezbkten gelenlerdıı ve genellıkle kozmopolıt dıl anlayışını benımsemış kışılerdır Kozmopolit dil anlayışı: Bilimsel ve felsefi tabanı yok. Dilsel bakımdan sakıncalı. İdeolojik ve politik bakımdan da tehlikeli... na bır ornek ' 'millennium', 'milenyum' tenmlermı kul lanmama haylı uzulmuşler bana Turkçe bırıyıT onensınde bulunuyorlar '"MUlennium'a da 'milenyum'a da, 'binyü'a da yazılanmda rastlayacaklar Dü zengınlığı açısından hepsı yazılsın "(2) Goruluyortoyazar ıkı turlu yazılmış bır sozcugu ıkı ayrı sozcuk sayarak Turkçenın varsıllıgına eşsız bır katkıda bulunuyor1 Kozmopolıt dıl anlayışı anlamdaş sozcuklerı anlamlan azçok farklı sozcukler sayar Ornek "Ben çeşıtlılıkten yanayım Ozan da olmalı şaır de Oyku de hıkâye de Edebıyat da yazuı da Çunku ıhsının de anlam farklılıklan taşıdıgı kanısındayım"(3) Burada ozanşaır ornegı yanlış bır ornekür Ozan ıle şaır bır degıldır Yalnız ozan sozcugunu şaır sozcugunun anlamdaşı ımış gıbı kullananlaı var Hıkâyeoyku, edebıyatyazm çıftlerı boyle degıldır Oyku epeydır hıkâye anlamına kullanüan bır sozcuktur Bu ıkı sozcuk belırlı bır yazın turunun adıdır Bın (hıkâye) Arapça, oburu (oyku) Turkçe Bır şeyın adı, o şeyın nıtelıklennden farklı veya başka bır şey olmaz Edebıyatyazın sozcuklen gıbıdır Yazar bu sozcuk çıftlennde anlam farkı olmadıgını hıç degılse sezdığı ıçın "kanısındayım" dıyor Bu anlayışa gore bızım hem bır edebıyatımız var hem bır yazınımız, hem hıkâye cüerımız var hem oykuculenmız Yazar "kanısındayım' demekle yetmecegı yerde, edebıyaumızdan bır hıkâyecı, yazınımızdan da bır oykucu adı verıverse ya1 Mıllennıum ıle mılenyum'un bınyıl'dan daha açıkçası 1000 YILdan kaç saat veya gun veya ay veya yıl eksık veya arük oldugunu soyleyı1 Her dilde öz ve özümsenmiş sözcükler, duşunme ve iletişme bakımından, yabana karşılıklanndan üstündür. verseya zıda veya konuşmada dıl bakunından tutarlı bır butunluk arayanlar ıçın bır çeşıt aksaklık tır Gereksızlık ve aksakhk ıle guzellık arasında olumlu bır ılışkı kuruldbüır mı? Gelincik sozcugu 36 sozcukle anlamdaştır ama 1) sansargıllerden bır hayvan turunun 2) mezgıtgülerden bır baük turunun 3) bır kuş turunun de adıdu Aynca aıpacık, çıban yılancık vb'ye venlen ortak addır Bır sozcugun bırtakım soz cuklerle anlamdaşlıgı, çok farklı anlamlarda kullanılmasına engel degıldır Bu, herhangı bır arılaşma guçlugu yaratmaz, çunku sozcukler açık seçık anlamlannı kullanımlan sırasında edınırler Tek başına gelincik sozcugunun hangı anlama geldıgını kımse soyleyemez Demek kı bır anlamdaş sozcuk kumesındekı herhangı bır sozcuk, anlamdaşlık ılışkısı dışında çok farklı anlamlarda kullanılabılır ve kullanılırsa çok farklı anlamlar edınebüır Burada soz konusu olan, yazann deyışıyle anlamca "mınık nuanslar" degıldır buyuk farklardır "Mınık nuans" salt ya zar kullandıgı ıçın Turkçeye çevnlmek gerehrse "kuçucuk fark" veya "ayırtıcık" denebılır Teon kuram, nazanye sozcuklerının anlamlan arasında ayırücıklar doğması ıçın onlan azıcık da olsa farklı anlamlarda kullanmak gerekır Yazann yapügı bu mudur 9 Hayır1 Onun ıçındır kı tutumunu degışürmedıkçe Turk çenın bu anlamda gelışmesıne hıçbır katkıda bulunamaz Dıyelım kı bır anlamdaş sozcuk kumesındekı sozcukler oyle kullanılabılır kı, zamanla anlamlan arasında ayırücıklar dogar Turkçede bunun omeklen bulunmak gerekır Ne yazık kı yazar, Turkçede anlamdaş sozcuk kıtlıgı varmış gıbı goru şunu Ingıhzce sozcuklere başvurarak kanıtlamaya çalışıyor Kozmopolıt dıl anlayışına gore Ingılızce her bakımdan ornek olan ve omek almamız gereken dıldır Hemen yukandakı alınünın arkası şoyle ' 'Ingıkzce bunun dunyadakı en guzel ornegı dır Germen kokenlı bır kelıme olan vvarlıke ne kadar Ingılızce ıse aynı anlama gelen Lata kokenlı bellıcose da o kadar Ingılızcedır Bınncısı zamanla "savaşı ısteyen, hep harbe hazır" ıkıncısı de "savaşı ısteyen, saldırgan" anlamlanna kayma egılımı gostermışür lyımser anlamına gelen optmıst mı Ingıüzcedır yoksa sanguıne mı"(5) "Minik nüas" kanıtlanıyor! Dıyelım kı bu sozcuklenn hepsı Ingılızcedır Bu, savunulan goruşun dogru oldugunu gostermeye yaramaz Ingılızce, anlamdaş sozcukler arasında "mınık nuanslar dogması bakımından en guzel ornekmış Ne var kı yazaı Ingılızceden yararlanıp "mınık nuans 'lara açık seçık bır tek omek vermış degıldır Yazar, ıkı sozcuk çıftı anıyor vvarlıke ıle bellıcose ve optımıst ıle sanguıne Bınncı çıfttekı sozcukler ıçın şu anlamlan venyor Warlıke Savaşı ısteyen hep harbe hazır Belhcose Savaşı ısteyen saldırgan Boylece bu sozcukler "savaş" ısteyen anlamına geldıklerı ıçın anlamdaş oluyorlar ama bınncısı "hep harbe hazır' ıkıncısı de "saldırgan" anla mına "kayma eğılımı gosterdıgı" ıçın anlamla rı arasında "mınık nuans" dogmuş olmuyor Olamaz da çunku "hep harbe hazır" ıle "sal dırgan" arasında anlamca "mınık nuans" değıl, dupeduz fark vardır Savaşa hep hazır olan saldırgan da olabılır savungan da Ikırıcı çıfttekı sozcuklenn anlamdaş olup olmadıklan bıle soylenmıyor Kısacası "Mınık nuans"lann varlıgı kanıtlanmadan kdlıyor Başka turlu de olamaz, çunku onlar yazann ve duşundeşlen nın kuruntusudur Kozmopolıt dıl anlayışına gore Ingılızcenın neden omek almamız gereken dıl olduğuna gelınce bır yabancı dergıde "Ingılızcenın Zafen başhklı bır yazı okuduktan sonra o yazıda kendı dıl anlayışının savunuldugunu goren veya sanan bır yazar dıyor kı "Yazıda, Ingılız düının gelışme nedenlennın başında, yabancı dıllerden kelıme alarak zengınleşmesı gostenlıyordu Dıl fanauzmını bırakmışlar, yeter kı dıhmız zengınleşsın demışler"(6) Dogrusu Ingılızler pek Uen goruşlu ımışler nerede ve ne zaman olduysa, duşunup boyle bır karar almışlar ve onu Yazınm devamı 21. sayfada Dile ne katıyor? Kozmopolıt dıl anlayışı anlamdaş sozcuklerı hıçbır yeg lemede bulunmadan kullanmanın soyleme bır guzellık verdığını, dılm gelışımıne katkısı oldugunu varsayar Ornek Bır yazıda musaıtuygun ıhtımalolasılık, tavsıyeonen (Teklıfonen olmalıydı), detayaynntı, metotyontem teonkuram çıftlen anıldıktan sonra denıyor h " yazılanmda kendısının verdıgı ornek çıftlennın hem sagındakı hem de solundakılen hemen aynı sıklıkla kullandığıma herhalde dıkkat etmemış Bu yontem yalnız dılın ses zengmlıgını, yazının ve konuşmanın ahengını arürmakla kal maz eşanlamlı fakat farklı koken sozcukler arasında zamanla mınık nuanslann oluşmasına zemın hazırlayarak dılın anlam haznesını gernşleür (4) Yazarın tutumu (O, "yontem" dıyor) ıhtı malolasılık, metodyontem teonkuram çıftlerıne sırasıyla probabılıty usul ve nazanye soz cuklerını eklemeyı gerektınyor Yazar butun bu sozcuklen dıledıgı gıbı kullanarak Turkçenın ses varlıgma ne katıyoı9 Hıçbır şey1 Çunku o sozcuklerdekı butun sesler Turkçede var Yazar musaıt ıhümal tavsıye, detay metot sozcuklennı kullanmakla, an Turkçe soylemlerde goruluveren o çok duzenlı ses uyumunu bozuyor Gunluk konuşmalarda anlamdaş sozcuklerden düe gelıverenı kullanmak hoş gorulebılır Bır yazıda veya konuşmada yazar gıbı davranmak bır yerde A'nın x teonsı dedıkten sonra aşagıda B'nın y kuramı, daha aşagıda C nın z nazarıyesı demek belırlı bır kavram ıçın uç ad kullanrnaktır Bu duşunme veya duşuncedıl ılışkısı bakımından gereksızdır Ziya Gökalp onlarca yıl once ' Degıldır bır mânâ uç ada muhtaç" demışü Aynca bu bır ya iletişim aksatan varsıllık Kozmopolıt dıl anlayışı anlamdaş sozcuk çoklugunu dıl de varsıllık sayaı Oysa dnldrnddş sozcuk çokluğu ıleüşımı aksatan bır engel olabılır Gehncıkgıller (Papaveracea) famılyasından bır yülık bıtkı turlerının genel adı olan gelincik sozcugu Turkçede yalnız degıldır, 36 anlamdaşı vardır Alvala, angulu, aşotu, borekotu, çaplançanak duğmelıot, gagaç, gelmcıkmancan, gelınelı, gelıngulu, geünkadın, gelınoru, gunduzgulu, gulgulu, huddudu ıbıççe, ıbıbıtçe, ıbıfece kahma kah macık, kakma, kangılız kapçık, kapçıkotu, kapıcak, kapırcak kapurcak, karagoz, karakazancık, kopeklolosu malaşa, mu mulu, tıtregızım, tultuk, vıcıvıcı, yordanh (1) Bellı kı bu anlamdaş sozcuk bollugu Turkçenın ıletışım bakımından yalıtılmış ve az çok daı dlanlarda farklı gelışmesının sonucudur, ıletışımı aksatan bır varsıllıktır Turkçenın ıleüşım gucu bakımından bır yoksullukrur Yalnız gelincik sozcugu var ve kullanüır olsaydı ? Turkçe neyı anlatıp ıletmekte yetersız kalırdı Kozmopolıt dıl anlayışının anlamdaş sozcuk çoklugunu dılde varsıllık saydıgı722/16 Şengör ve Hızlan'dan dil anlayışlarına eleştiri...