Katalog

İM imi? ıı kararsızlıkları çoğu zaman duzgun ve onemlı değısımler olarak karsımıza çıkı^ Dr Bu tur değışımlerın en olası nedenlerı ı) magnetık alan etkısı veya (b) çevrede ısteme çekımsel olarak bağlı baska cısım•rın varlığıdır Normal yıldızlarda magnek alan etkısı guneş lekesı benzerı leke etnlıgı olarak kendını gostermoktedır Bu Idızların leke etkınlığını fotometrık goz»mlerle aynca ızleyebılıyoruz Şımdıye kaar bu yıldızlarda leke etkınlığıyle dönem ararsızlığı arasında hıçbır ılışkı bulamaık Bu durumda duzenlı donem değışıklık•rının çevredekı cısımlerın varlığından iynaklandığına ınanıyoruz Gozlemsel verılere gore bu cısımlerden azılarının sıstemlere çekımsel olarak boy• uçuncu yıldızlar bazılarında yıldız olalayacak kadar kuçuk kutlelı cısımler olmagerekıyor Bu pro)e kapsamında îptığımız çalısmaların sonuçlarını uluslaırası "Astronomical Journal" dergısınde îyımlıyoruz Sonuçların kesınlık kazanlası ıçın daha uzun surelı gozlemlerle baımsi7 olarak denetlenmesı gerekıyor orduğunuz gıbı yıldızların etrafında gezesnler kullandığınız teleskop ne kadar bujk ve ne kadar modern olursa olsun, doyıdan gorulemıyor Şımdılık varlıkları ıcak dolaylı yollardan gosterılebılıyor Dığer yıldızların (en azından yakın yıldızrın) etrafında gezegenler sıstemı olup olladığını anlamak ıkı nedenle oldukça zorj r Bırıncısı yıldızlararası uzaklıklar çok zladır Bunu daha lyı anlamak ıçın güneşi orta9y bir karpuz buyukluğunde kabul edıp nkara da Kızılay kavşağına koyarsak jnya bu karpuzun merkezınden 21 5 met» otede tam incir çekirdeği buyukluğunde r cısım olur Guneşın en dış gezegenı uto, kızılay kavşağından 844 metre otede ?x alır Öyleyse bu modelde guneş sısteıı, çapı 1688 m olan bır dısk oluşturur Yıne bu modele gore en yakın yıldız D roxima" nerededır bılıyor musunuz 9 l a kuzey kutup noktasında ve yıne orta ly bır karpuz buyukluğundedır Guneş nkara'da bır karpuz ve en yakın yıldız 3 roxıma" kuzey kutbunda ıkıncı bır karJZ bız bırıncı karpuzun etrafında 21 5 m ınçaplı bır yorungede dolanan bır ıncır jtordeğının uzerınde yaşıyor ve kuzey ıtbundakı karpuzun etrafında ıncır çekır^ğı arıyoruz olacak şey mı bu1? Asıl kotusu bu gezegenler ışınım yapmısrlar Işının yapmayan cısımlerın varlığını asıl anlayacağız? Kuramsal olarak, sonJZ sayıdakı yıldızlardan bırçoğunda dunı gıbı gezegenler olmalı dıyebılıyoruz Ev •nde mıl>, arlarca gokadası ve her ıkadasında yıne mılyarlarca yıldız var u yıldızların da çoğunluğu guneş benzerı Idızlar Guneş dokuz buyuk gezegenıyle j koca evrende ımtıyazlı olabılır mı? Bujk olasılıkla hayır fakat nasıl keşfedecez dıger guneş sıstemlerını? 1937 yılında meşhur astronom Van De amp bu amaçla yenı bır gozlem teknığı denemeye başladı Van de Kamp yakın yıldızların uzay hareketlerınde kuçuk fakat donemlı salınımlar arıyordu Bılıyoruzkı uzayda çekımsel olarak bırbırıne baglı ıkı cısım kutle merkezı etrafında dolanırlar ve bunun sonucu uzayda oz hareketlerı bırer sınus eğrısı olur Van de Kamp guneşe 5 9 ışık yılı uzakta bıze dorduncu yakın yıldız olan Barnard yıldızının uzay hareketınde bu tur salınımlar gozledı ve 40 yıl kadar surdurdugu çalışmaları sonunda Barnard yıldızının etrafında bırı Jupıter dıgerı de dunya buyukluğunde ıkı gezegen olması geraktığını duyurdu Sonradan yapılan daha duyarlı gozlemler bu yargının gerçek olmadığını gosterdı BR Herrıngton ın olçumlerıne gore Barnard yıldızının uzay nareketı olçum sınırları ıçınde bır sınus eğrısı değıldır Bu durumda Barnard yıldızının Jupıter buyukluğunde bır gezegenı yoktur fakat daha kuçuk bır ya da daha fazla sayıda gezegenı olabılır Çunku gozlem duyarlığı daha kuçuk gezegen varlığını saptayacak kadar lyı değıldır Yakın bır yıldız etrafındakı dunya buyukluğunde bır ge arpuz ve incir çekirdeği zegenın yıldızın uzay hareketıne etkısını saptayabılmek ıçın teleskobun ayırma gu cunun en az yuz bınde bır açı sanıyesı olması gerekmektedır Bu ıse 100 km uzaktakı bır saç tPlını gorebılmek demektır ve bugunku en lyı teleskoplardan en az 100 kat daha duyarlı teleskoplar gerektırır Gezegenler ışının uretmedıklerı ıçın uzaktan gorunmezler Jupıter benzerı bır gezegen guneşten bırkaç mılyar defa daha az ışık yayar Bu ısıkda onun guneşten alıp yansıttığı ışıktır Fakat bu tur gezegenler kırmızı otesı bolgede daha fazla ışınım yayarlar Guneş benzerı yıldızların ışının gucuyse kırmızı otede oldukça duşuktur Bu nedenle dığer guneş sıstemlerını kırmızı otesı ışıkta gozleme olasılığı daha fazladır Hele hele bu sıstemler genç veya yenı oluşmakta ıse dısk ıçındekı tozlar çabuk ısınıp fazla kırmızı otesı ısınını yayacakla rından daha kolay gozlenebılmelı Bır de bu tur sıstemlerde merkezı yıldız yapay olarak ortulebılırse çevresınde sıstemı oluşturan dıger gok cısımlerı daha ayrıntılı gozlenebılır Bu dusuncelerle ozellıkle 1980 Iı yıllarda ağırlık kazanan gozlemler sonucu çevresınde gaz ve toz dıskı bulunan yıldızlar keşfedılmeye başlandı Daha 1977 yılında Kuğu takım yıldızında genç bır normal yıldızın kırmızı ote bolgede beklenenden 10 kat daha fazla ışınım yaptıgı saptandı Kuı per Uçan Gozlemevı nın gozlemlerınp go re MWC 349 kod numaralı bu yıldızın etrafında sıcak bır gaz toz bulutu vardı 40 yıldır parlaklığı hızla duşen bu dısk kuramsal olarak beklendığı gıbı gıttıkçe soğuyup bır gezegenler sıstemı oluşturacaktı Aynı yıllarda ıkı benzer yıldız daha ıncelenme ye başlandı ve zamanla bu tur yıldızlarının keşfı hızla arttı 1983 yılında ozellıkle kırmızıotesı bolgede gozlemler yapan IRAS uydusu sayesınde bırçok yenı gunes sıstemı keşfedıldı IRAS tarafından Vega ve Fomalhaııt gıbı genç yıldızların çevrelerınde gozlenen kırmızı otesı ışının kaynakları dısk bıçımlı toz bulutlarıydı Bu bulutların sıcaklıklıkları oldukça duşuk ( 85 Kelvın derece) bulununca onların merkez yıldızlardan oldukça dışar'a ra yayılmıs tozlu buz krıstallerı olabılecegı ılerı suruldu Vega etrafında ışınım yapan bolge 85 dunya guneş uzaklığına kadar uzanıyordu ve IRAS aslında sadece ınce loz parçacıklarının ışınımını alabılıyordu Buyuk parçalar varsa çok soguk olduk larından IRAS bunları goremıyordu Kırmızı otesı bolgede fazla ısınını ya pan bu genç yıldızların henuz gezegen boyutlu cısımlere sahıp olma olasılığı çok duşuktur Bu yıldızların yaşı ara maddenın ust uste bırıkerek meydana getıreceğı gezegen oluşum suresı ıçın çok kuçuktur Özellık le ışınım yapan dısklerın buyuk bo yutlu olması onların henuz yenı oluşmakta olan gunes sıstemlerı olduğunu gostermektedır Daha bolgesel yoğunlaşmalarla soğuk tozlu buz krıstallerı elastık olmayan çarpışmalar sonucu ust uste bırıke bırıke bolgesel madde yığınları oluşa cak Dış basınçla ıçlen ısınan bu madde yığınlarında hafıf gazlar dışa cıkıp atmosferlerı sıvı haldekı ağır elementlerde merkeze çokup gezegen çekırdeklerını oluşturacak sureklı çarpışmalar sonucu ara madde de azalınca guneş sıstemı benzerı gezegenlı yıldız sıstemlerı olusacaktır Vega sıstemınde halıhazırda gezegen bulunması olasılığı da vardır Çunku IRAS ın 12 mıkrometre tayf bandında ışınım fazlalığı gorulmustur Bunun açıklaması Vega ya 2 2 dunya guneş uzaklığında sturu kayalı asteroıdlerın bırleşmesıyle oluşan 500 kelvın derece yuzey sıcaklıgında bır gezegenın varlığı olarak yorumlanmaktadır Ozellıkle son ıkı yıl ıçınde elde edılen verıler gunes sıstemının tek olmadığını dığer bırçok yıldızda da gezegenler sıstemı olabıleceğını gostermıştır Zaten çok yakın yıldızlara baktığımızda en yakın yıldızın uçlu bır yıldız sıstemının uyesı olması dığer bırçok yakın yıldızın uzay hareketlerın de duzensızlık belırtılerı dıger bır kısmının etrafında dolanan sıyah ve beyaz cuce yıl dızların kesfedılmıs olması yıldızlarda ge zegen varlığının yaygın olabılpcegını gos termektedır Yıne de henuz genıs kapsamlı projelsr uygulanmaya konmadıgı ıçın başka yıldızlarda gezegen benzerı cısımlerın varlığına ılışkın hıçbır kesın gozlemsel kanıta sahıp değılız Ancak çok sayıda oluşmakta olan gunes sıstemlerı kesfedılmıstır Olusmus gezegenlere sahıp olan dığer gunes sıstemlerını saptayabılmek ıçın oncelıkle gunes benzerı orta yaslı yıldızların bu amaçla ve daha duyarlı teknıklerle ıncelenmesı gerek Oluşmuş gezegenlere sahıp olan gunes sıstemlerınde çok fazla toz bulutu olmayacagından onların kırmızıotesı ısımındadd oluşmakta olan gunes sıstemlerınde olduğu gıbı buyuk bır fazla lık olmayacak ve dolayısıyla bu yolla saptanmaları oldukça zor olacaktır Yakın gelecekte NASA yenı bır kırmızıotesı gozlem uydusu fırlatmayı planlamaktadır Bu yenı uydunun ayırma gucunun on ışık yılı uzaklıgd kadar yıldızlarda Jupıter benzerı gezegenlerı saptayabılecek buyuklukte olacagı sanılmaktadır Bugun yer yuzeyınden en guçlu teleskoplarla yapılan konum gozlemlerının ol çum duyarlığı 0 01 acı sanıyesı yoresındedır Bu lımıt specle ınterferometer denen teknıkle bıraz daha ındırılebılırken atmosfer dışından 0 001 açı sanıyesı duyarlılıklı gozlemler yapılabılecektır Bır yıl kadar once dunya etrafında bırer yorungeye yerleştırılen Hubble uzay teleskobu ve Hıpparchos gozlem uydularının olcum du yarlıklar yıldızlar ı yakm E v r e n d e k i milyarlarca, . ,J ' da buyuk geze 9, e " varlıklar yıldızın çogu Güneş'imize benzer yıldızlar. Günes * • ım sap tayabıie ?ek, J e ^ terlıkted gezegenıyle evrende Imtiyazlı olabilir mi? Büyük bir olasılıkla hayır. Pekı nasıl keşfedeceğiz diğer Güneş sistemlerini? * , . . ,r ancak he!ondebU elle tu ""• ""* ***" ' tulur bır sonuç yoktur Bu arada uzay teleskobuna gore çok daha ucuza mal olacak ve daha duyarlı gozlem yapabılecek astrometrık bır teleskobun bu amaçla atmosfer dışına fırlatılması dusunulmcktc dır Planlamaya gore bu teleskopla 33 ışık yılı uzaklıga kadar tum yıldızlarda (toplam sayıları 100 kadardır) varsa dunya benzerı ve daha buyuk gezegenler saptanabılecektır NASA oncelıkle Uranus ve Neptun benzerı gezegenlere bakılmasını duşunmektedır Bu durumda 33 ısık yılı uzaklık ıcınde 0 00001 açı sanıyesı olçum duyarlığı yeterlı olacak ve gozlem zamanı kuçuk tutulabıldığınden çok sayıda yıldız ıncelenebılecektır Bu plan yakın gelecekte uygulamaya sokulabılırse oyle gorunuyor kı 2000 Iı yıllara gelmeden en azından 100 yakın yıldızın varsa gezegenlerı hakkında kesın bılgılere sahıbolacağız Bu yonde araştırmalar o zaman tabıı kı durmayacak Saptanan gezegenlerde yaşaması muhte mel olan canlılarla ılıskı kurma çalışmaları yoğunlaşacak ve belkı de yenı dostlar bulacağız başka bır ıncır çekırdeğınde 'Prof, Dr Ankara Üniv Fen Fak 25913