Katalog

İNSAN VE D A V R A N I Ş I Utancın cocuktaki kötü etkileri Utançla büyütülen çocuk kendinl sevemez, takdir edemez, kendl kendinin en büyük eleştirmeni olur ve sonunda kendinden yabancılaşır. Doğan Cüceloğlu, Los Angeles B ir önceki yazımızda çocuğun üç temel utanç kaynağından söz etmiştik. Hatırlayacağınız gibi bunlar: 1. Çocuğa örnek olan aile ortamındaki utanç dolu insanlar; 2. çocuğun kendilerıne en çok gereksinimi olduğu erken yaşlarda anababanın çocuğu terk ederek onu hayatta yapayalnız ve güvensiz bırakması, 3. utanç duygusu veren olayların bir araya gelerek bellekte bir yapı oluşturmasıdır. Kişi kendi özbenliğinden utanmaya başlayınca iç dunyasıyla ilişkisini koparmaya ve özbenliğine yabancılaşmaya başlar. Kişinin iç dünyasından yabancılaşması birçok düşünürlerce asrımızın en yaygın psikolojik hastalığıdır John Bradshaw, Scoot Psck ve Chartes L. Whrtfield gıbi bazı psikologlar ve psikiyat ristler sigara, es'rar, alkol glbi bütün olumsuz tutkunluklar ve düşkünlüklerin temelinde insanın iç dünyasından yabancılaşmasının yattığını söylerler. Utanç duygusu ve suçluluk duygusu birbirlerinden farklıdır Suçluluk duygusunun, utanma ve utançta olduğu gibi, sağlıklı ve zehirleyici türleri vardır. Sağlıklı suçluluk duygusu vicdanımızın temelini oluşturur. Kendi inandığımız değerlerin ve ilkelerin aksine hareket ettigimiz zaman bu tür suçluluk duygusu içine gireriz. Demek oluyor ki, suçluluk duygusu, 2584 Utanç ve Suçluluk Duygusu içerikleştirdiğimiz bir dizi ahlak kuralını ve toplum değerini öngörür. Suçluluk duygusu, yapılan davranışın yanlışlığı, öte yandan utanç duygusu, kişinin var oluşundaki, özbenliğindeki bozukluğu vurgular. Içerikleştirilen değerler ve kurallar sağlıksızsa, gerçeğe uymuyorsa, bu kurallara uyamadığı için kişinin duyacağı suçluluk duygusu da sağlıksız olacaktır örneğin, mükemmeliyetçilik bir süreç değil, fakat bir sonuç olarak benimsenmiş KÖKFNİ se, yani "belirli koşullar içinde VE elinden gelenin en iyisini yap, bu TANITIMI nun ötesinde senden başka bir şey istenemez," yerine, "dprum ve koşullar ne olursa olsun, yaptığın her iş mutlaka mükemmel olmalıdır", biçiminde ise, o zaman birey sürekli suç SORUML luluk hissedecek ve kendinde ULUK VE eksiklik görmeye başlayacak GÜÇLÜ OLMA tır. Utanma ve suçluluk duygularının sağlıklı ve sağlıksız biçimlerini, bu duyguların kaynağı, kişide yarattığı sorumlulk ve güçlülük hissi, uyandırdıkla TEMEL rı heyecanlar ve ahlak kuralla DUYGU rı ile nasıl bir ilişki içinde görüldükleri gibi temel bazı boyutlarda karşılaştırabiliriz. • Yukandaki tablo suçluluk ve utanç duygularının farklı iç dünyalara işaret ettiğini açık HATA seçik belirtmektedir. Suçluluk NKRKDE duygusu kişinin kenti'ı davranışını algılayışıyla ilgili olduğu • halde, utanç duygusu kişinin özbenliğini yetersiz buluşuna dayanır. Utanç duygusu içinde yetiştirilen kimselerin değişik davranış ve kişilik bozuklukları gösterdiğini söyleyen birçok psikolog olmuştur. örneğin, AHLAK Jamea Mastarson narsıstlik kişilik VE bozukluğunun temelinde, kişinin İYİLİK kendini değersiz bulmasının yattığını söyler. Harry Stucfc Sulllvan paranoıd kişiliğin altında, "hlçbir çaresi bulunamayacak kadar bireyln kendisini ekslk ve kusurlu görmesi"nın yattığını söylemiştir All S I M K ce Mlller suç işleyen kimselerin çoğunun utanca boğan ailelerden geldiklerini ileri sürer. Gershen Kauhnan, çocuklarını aşırı döven ve kötü davranan ya da cinsel yönden çocuklarına uygunsuz davra SPOR nan anababaların kendılerinin OYUNU utanca boğularak yetiştirilmiş ol İLE duğunu iddia eder. BENZETM John Bradshaw, "utanca boğa E rak yettfUrmenln en olumsuz elfcllerinden biri de, klşlnln manevl yaşamının temellertnl yltirmesldlr" der Ona göre, manevi yaşam, kişiyi hiç olmaktan kurtaran, evrenle ilişki haljne sokan ve özbenliğinin kutsallığına ve yüceliğine inanmasına yol açan çok önemli bir boyuttur. Utanca boğularak yetiştirilenler, kendilerini değersiz ve özde kusurlu gördükleri için manevi hayat geliştiremezler Bu kişiler pek muhtemelen belki dindar olurlar ama, Mevlana'nın anladığı türden sevgi ve hoşgörüye dayanan evrensel bir manevi yaSAĞLIKSIZ SUÇLULUK DUYGUSU Mıikemmeliyetçi anababave katı dısıplındcn kaynaklanır. Aile içinde bircylere saygı yoktur. SAĞLIKLI SUÇLULUK DUYGUSU Gerçekçi kurallar ve dcğcrlcrc dayanır; bireyin hala yopmasına olanak vardır. 3,6yaşlan arasında gclişır. şama ulasamazlar. Ortega Y. Gasset, "bütün yarabklar içinde, bir İç dünya yaratarak, bu İç dünya İle dış dünyayı ahfink Inde tutmaya çabalayan tek yaratak Insandır," der Utanca bcğularak yetiştirilen insanların iç dünya geliştirmelerine olanak verilmez; bir anlamda insan olmalarına ve bir insan olarak yaşamlarını sürdürmelerine olanak verilmez. önümüzdeki yazılarda, sağlıksız aile düzenleriyle utanç duygusunun ilişkisini açımlamaya devam edeceğiz. SAĞLIKLI UTANMA DUYGUSU 1S aylık ile üç yaş arasında geli^ır. Sağlıklı bir kişilik gelişiıninin ışareüdir. SAĞLIKSIZ UTANÇ DUYGUSU Üç lemeli vardır. 1. uUınç dolu yclıskın insan modelı 2. tcrkedilme 3. utanç dolu halıralann kumelenmesı Aşırı sorumluluk Yeterince sorumluluk: Sorumluluk yok; kişi kendini sürckli güçsü/. Usılcnme: Vcrimsiz ve davranışlanndvı vc aciz görür; bir işe yarama7 bir dü7en sorumlu olmak; scçim ö/.gürluğü yok; davranı^lanru içinde kendıne güç kazandınmı yollanndan scçebılmc yapma ve yaptırma bındjr. ö/.gürlügünün kapasitcsı yok. bıılunması. Bende eksiklik var. Sürckli ciddı; haıaya Hala yapüm; bu kötü ycr yok; yanlış bir davranıştı; bcn o bcn adam olamam; yaparsam rc/ıl olurum; davranışın gıösıcnlıgı bcnden umut yok; benim değerim yok. kışıdcn daha iyi bir ınsanım; bir daha ki Ben bir hiçım. scfcrc daha iyi vapmam gerek. Hala, sosyal rollcrin Davranış hatası; yapış Var olma hatası; bir kaülığında vc dr juncf bıvıınındc hata; soruna insan olarak eksık ve yanlışhğındadır (Bu V'arc bulmada hata. kusurlu olma hatası, duşunce yanlısjığı. çaresi olmayan bir "Bcn başkalannın hata. hayaundan • sorumluyum," bıçımindc kcndinı ROsıcnr.) Ben kötü bir ınsanım. F.ğcr mükemmel Yapuğım yanlışü; olursam iyi bir kışı fakaı bir insan olarak Bcn hiç bir işe olurum; bütün yasal lyıyıın vc bu kötü yaramayan bınyim. ve sosyal kurallan davranı$ı dü/eltme Bcn yctcrsiıim; kcndı ı/lcr vc üsıümc dü$en yeıeneğim var. yaşam ımı yönctccek büiün sosyal görevlcrı güçtc dcğılım. olduğu gıbı yerine gcurırscm, iyi bir insan sayılınm. Toplumun vcrdığı sosyal rollcnn dışında, bcnım bcnlığimı diğerlennden ayırun bana ö/gü kcndımc an hıç bir sıııınm yok. Ofsayd olma gibi basıi bir kural haıası; oyundan atılma gıbi aşuı bir cezalandırma Ihlal cdilmrş ahlak (sosyal değer) sınırlan vardır. Hıı; bir sınır yok. Bcnım korunmaya. değer verilmeyc ait hiç birşeyim yok. Sınırlı kudrcl ve sınırlı sorumluluk. Güç, sınırlıan bılmcktcn gelır. Yardıma gcrcksinme duyguduğ zaman bildirir. Haıa yapmak doğakfar. haıa yaptım ve yine arasıra hata yapılacak. önemli olan rıaiayı düzcliebilmek ve ondanders alabilmckur. V«r oluşun sınırlan; doğal sınırlann gctırdiğı bir hata. Bcn iyi bir insanım ama her an hala yapabilirim; hata yapmam insan olmamın bir sonucu. ö/benliğimın sınırlan kcsınliklc belirlenmiştir. Oyunun kurallannın ötesinde bir ginşün yapma; top çizginın dışında olduğu haldc şut aima gibi. Oyunun ıcmel amacına tcrs dıişme; hiç bir /iiman gol aıacak po/.isyona gelmeye kendini layık görememe. Kurallara bir dcrcceye kadar uymama; örneğin, hakcm oyunu durdurmak için düdüğünü çaldığı halde şut aonaya devam etme.